صلح و آشتی در قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

مى‏دانیم که در دوران جاهلیت، دو قبیله‌ی بزرگ در مدینه به نام «اوس» و «خزرج» وجود داشتند که بیش از یکصد سال! جنگ و خون‏ریزى و اختلاف در میان آن دو جریان داشت؛ و هر چند وقت ناگهان به جان یکدیگر مى‏افتادند و خسارات جانى و مالى فراوانى به یکدیگر وارد مى‏کردند.

یکى از موفقیت‌هاى بزرگ پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از هجرت به مدینه، این بود که به واسطه‌ی اسلام، صلح و صفا در میان آن دو ایجاد کرد و با اتحاد آن‌ها، جبهه‌ی نیرومندى در مدینه به وجود آمد.

اما از آنجا که ریشه‏هاى اختلاف، فوق العاده زیاد و نیرومند بوده، و اتحاد تازه و جوان بود، گاه و بی‌گاه بر اثر عواملى، اختلافات فراموش شده شعله‏ور مى‏شد که به زودى در پرتو تعلیمات اسلام و تدبیر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خاموش مى‏گشت.

یکی از مواردی که اختلاف و نزاع بین این دو قبیله صورت گرفت، این جریان است:

مى‏گویند روزى دو نفر از قبیله «اوس» و «خزرج» به نام «ثعلبة بن غنم» و «اسعد بن زراره» در برابر یکدیگر قرار گرفتند و هر کدام افتخاراتى را که بعد از اسلام نصیب قبیله او شده بود برمى‏شمرد.

ثعلبه گفت: خزیمة بن ثابت (ذو الشهادتین) و حنظله (غسیل الملائکه) که هر کدام از افتخارات مسلمانانند، از ما هستند؛ و همچنین عاصم بن ثابت، و سعد بن معاذ از ما مى‏باشند.

در برابر او اسعد بن زراره که از طایفه خزرج بود گفت: چهار نفر از قبیله ما در راه نشر و تعلیم قرآن خدمت بزرگى انجام دادند: ابى بن کعب و معاذ بن جبل و زید بن ثابت و ابو زید. به علاوه «سعد بن عباده» رئیس و خطیب مردم مدینه از ما است.

کم کم کار به جاى باریک کشید و دو قبیله از جریان آگاه شدند و دست به اسلحه کرده، در برابر یکدیگر قرار گرفتند. بیم آن مى‏رفت که بار دیگر آتش جنگ بین آن‌ها شعله‏ور گردد و زمین از خون آن‌ها رنگین شود! خبر به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید. حضرت فوراً به محل حادثه آمد و با بیان و تدبیر خاص خود به آن وضع خطرناک پایان داد و صلح و صفا را در میان آن‌ها برقرار نمود.

این آیات در اینجا نازل گردید و به صورت یک حکم عمومى، همه مسلمانان را با بیان مؤثر و مؤکدى دعوت به اتحاد نمود:

وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ کُنْتُمْ عَلى‏ شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَکُمْ مِنْها کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ.[1]

و همگى به ریسمان خدا چنگ زنید، و پراکنده نشوید و نعمت خدا را بر خود یاد کنید: آن‌گاه که دشمنان [یکدیگر] بودید، پس میان دل‌هاى شما الفت انداخت تا به لطف او برادران هم شدید و بر کنار پرتگاه آتش بودید که شما را از آن رهانید. این‌گونه، خداوند نشانه‏هاى خود را براى شما روشن مى‏کند، باشد که شما راه یابید.[2]

اصلاح ذات‌البین از مطالب بسیار مهم و مورد تأکید خداوند متعال و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان بزرگوار (علیهم السلام) است، تا جایی که بارها خداوند در قرآن کریم به این مطلب اشاره فرموده است.

در قرآن، واژه‏هاى صلح، «وَ الصُّلْحُ خَیْرٌ»[3]، اصلاح، «وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ»[4]، تألیف قلوب، «فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ»[5] و سِلم، «ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً»[6] نشان‏دهنده‏ى توجّه اسلام به صلح و صفا و زندگى مسالمت‏آمیز و شیرین است.

از نعمت‏هاى الهى که خداوند در قرآن مطرح کرده، اُلفت میان دل‏هاى مسلمانان است. چنانکه خداوند خطاب به مسلمانان مى‏فرماید: «کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ»[7] «به یاد آورید که شما قبل از اسلام با یکدیگر دشمن بودید، پس خداوند میان دل‏هاى شما الفت برقرار کرد». چنانکه میان قبیله‏ى اوس و خزرج یکصد و بیست سال درگیرى و فتنه بود و اسلام میان آنان صلح برقرار کرد.

اصلاح و آشتى دادن، سبب دریافت بخشودگى و رحمت از جانب خداوند شمرده شده است، همان‌طور که قرآن کریم می‌فرماید: «إِنْ تُصْلِحُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ کانَ غَفُوراً رَحِیماً»[8] «و اگر سازش نمایید و پرهیزگارى کنید، یقیناً خدا آمرزنده مهربان است». همچنین هر کس واسطه‏گرى خوبى میان مسلمانان انجام دهد، پاداشِ در شأن دریافت خواهد کرد. «مَنْ یَشْفَعْ شَفاعَةً حَسَنَةً یَکُنْ لَهُ نَصِیبٌ مِنْها»[9]

اسلام براى اصلاح میان مردم، احکام ویژه‏اى قرار داده است، از جمله:

1. دروغ که از گناهان کبیره است، اگر براى آشتى و اصلاح گفته شود، جرم و گناهى ندارد، چنانچه در حدیثی وارد شده است:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم):‏ لَا کَذَبَ‏ عَلَى‏ مُصْلِحٍ ثُمَّ تَلَا «أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّکُمْ لَسارِقُونَ»[10]‏ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ مَا سَرَقُوا وَ مَا کَذَبَ ثُمَّ تَلَا «بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ»[11]‏ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ مَا فَعَلُوهُ وَ مَا کَذَبَ.[12]

حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده: بر فردِ اصلاح‏کننده (و سازش دهنده) دروغى نیست، سپس این آیه را تلاوت فرمود: «اى کاروانیان، هر آینه شمائید دزدان.» سپس فرمود: به خدا سوگند دزدى نکردند و یوسف هم دروغ نگفت. سپس این آیه را نیز تلاوت فرمود: «بلکه بزرگ آنان این کار را کرده است، بپرسید از ایشان اگر سخن می‌گویند.» آن‌گاه فرمود: به خدا آن‌ها نکرده بودند و ابراهیم (علیه السلام) نیز دروغ نگفت.

2. نجوا و درگوشى سخن گفتن که از اعمال شیطان و مورد نهى است،[13] ولی اگر براى اصلاح و آشتى دادن باشد، نه تنها منعى ندارد بلکه در پیشگاه خداوند دارای پاداش عظیمی است، چنانچه در قرآن کریم آمده است:

«لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْواهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتیهِ أَجْراً عَظیماً»[14] «در بسیارى از رازگویی‌هاى ایشان خیرى نیست، مگر کسى که [بدین وسیله‏] به صدقه یا کار پسندیده یا سازشى میان مردم، فرمان دهد. و هر کس براى طلب خشنودى خدا چنین کند، به زودى او را پاداش بزرگى خواهیم داد.»

3. با این‏که عمل به سوگند، واجب و شکستن آن حرام است امّا اگر کسى سوگند یاد کند که دست به اصلاح و آشتى دادن میان دو نفر نزند، اسلام شکستن این سوگند را مجاز مى‏داند و این سوگند کأن لم یکن است.

وَ لا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَیْمانِکُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَیْنَ النَّاسِ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ.[15]

و خدا را در معرض سوگندهایى که مى‏خورید قرار ندهید، به اینکه سوگند بخورید که نیکى نکنید، و تقوا پیشه نسازید، و میان مردم آشتى ندهید [خدا رضایت ندارد که نامش وسیله خوددارى از کارهایى شود که خودش به انجام آن‌ها فرمان داده است‏] و خدا [نسبت به همه گفته‏هاى شما] شنوا، [و نسبت به تمام کارهاى شما] داناست.

4. با این‏که عمل به وصیّت، واجب و ترک آن حرام است، امّا اگر وصیّت‌نامه به گونه‌ای باشد که عمل به آن، سبب ایجاد نزاع و فساد و خونریزی می‌گردد، اسلام اجازه مى‏دهد تا تحت نظر حاکم شرع وصیت‌نامه اصلاح شود و از این طریق باعث دوام صلح در میان مسلمین می‌شود. [16] چنانچه خداوند متعال فرموده:

«فَمَنْ خافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفاً أَوْ إِثْماً فَأَصْلَحَ بَیْنَهُمْ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ ِإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ»[17]

پس کسى که از انحراف وصیت کننده [در مورد حقوق ورثه‏] یا از گناه او [که به کار نامشروع و ناحقّى وصیت کند] بترسد، و میان ورثه [با تغییر دادن وصیت بر اساس احکام دین‏] اصلاح دهد، گناهى بر او نیست یقیناً خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

این نکته نیز در اینجا قابل ذکر است که همان‌طور که برقرار نمودن صلح بین دو مؤمن بسیار ارزشمند است، ولی قهر نمودن با دیگر مؤمنین عواقب بسیار خطرناکی به دنبال دارد، چنانچه در روایت شریفی وارد شده است:

عَنْ دَاوُدَ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) یَقُولُ قَالَ أَبِی (علیه السلام) قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله و سلم)‏ أَیُّمَا مُسْلِمَیْنِ تَهَاجَرَا فَمَکَثَا ثَلَاثاً لَا یَصْطَلِحَانِ إِلَّا کَانَا خَارِجَیْنِ مِنَ الْإِسْلَامِ‏ وَ لَمْ یَکُنْ بَیْنَهُمَا وَلَایَةٌ.[18]

داود بن کثیر گوید: شنیدم حضرت صادق (علیه السلام) می‌فرمود: پدرم فرمود: که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: هر دو نفر مسلمانى که از همدیگر قهر کنند و سه روز بر آن حال بمانند و با هم آشتى نکنند، هر دو از اسلام بیرون روند، و میان آن‌ها پیوند و دوستى دینى نباشد.

چنانچه آشتی نمودن و پیش قدم شدن برای این کارِ مهم، ارزش بسیاری دارد. همان‌طور که در ادامه روایت مذکور می‌فرماید:

فَأَیُّهُمَا سَبَقَ إِلَى کَلَامِ أَخِیهِ کَانَ السَّابِقَ إِلَى الْجَنَّةِ یَوْمَ الْحِسَابِ.

پس هر کدام از آن دو به سخن گفتن با برادرش پیشى گرفت، او در روز حساب پیشرو به بهشت باشد.

قهر نمودن آن‌قدر مورد مذمت واقع شده است که حتی کسی که قطع رابطه نکرده و به ظاهر مقصر نیست نیز به خاطر اصرار نکردن به ایجاد رابطه با برادر دینی خود مقصر شمرده شده است چنانچه در روایت شریفی از امام صادق (علیه‏السلام) وارد شده است:

لا یَفتَرِقُ رجُلانِ علَى الهِجرانِ إلاّ استَوجَبَ أحَدُهُما البَراءةَ واللَّعنَةَ، وَ رُبَّما استَحقَّ ذلکَ کِلاهُما، فقالَ لَهُ مُعَتّبٌ: جَعَلَنیَ اللّه‏ُ فِداکَ، هذا الظّالِمُ فما بالُ المَظلومِ؟ قالَ: لأ نَّهُ لا یَدعو أخاهُ إلى صِلَتِهِ و لا یَتَغامَسُ لَهُ عَن کَلامِهِ، سَمِعتُ أبی یقولُ: إذا تَنازَعَ اثنانِ فَعازَّ أحَدُهُما الآخَرَ فلْیَرجِعِ المَظلومُ إلى صاحِبهِ حتّى یَقولَ لِصاحِبهِ: أی أخِی أنا الظّالِمُ، حتّى یَقطَعَ الهِجرانَ بَینَهُ وبَینَ صاحِبهِ، فإنّ اللّه‏َ تبارَکَ و تعالى حَکَمٌ عَدلٌ یأخُذُ للمَظلومِ مِن الظّالم.[19]

هیچ‌گاه دو مرد با حالت قهر از یکدیگر جدا نشوند مگر این که یکى از آن دو سزاوار بیزارى (خدا و رسولش از او) و لعنت باشد و چه بسا که هر دوى آن‌ها سزاوار این امر باشند. معتّب عرض کرد: خدا مرا فدایتان گرداند. ظالم، درست (مستحق این کیفر هست) امّا مظلوم چرا؟

حضرت فرمود: براى آن‌که برادرش را به آشتى با خود دعوت نمى‏کند و از سخن او چشم نمى‏پوشد. شنیدم پدرم مى‏فرمود: هرگاه دو نفر با هم ستیزه کردند و یکى از آن دو بر دیگرى چیره آمد، باید آن که در حقّ او ستم شده نزد آن دیگرى برود و به او بگوید: اى برادر، ستمکار (و مقصّر) من هستم، تا قهر و جدایى میان او و رفیقش برطرف شود؛ زیرا خداوند تبارک و تعالى داورى عادل است و حقّ ستمدیده را از ستمگر مى‏ستاند.

فلذا مؤمنین باید به شدت از قهر نمودن و قطع رابطه با مؤمن دیگر بپرهیزند تا دچار خشم خداوند نگردند.

از «ابن عباس» چنین نقل شده که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در روز جنگ «بدر» براى تشویق جنگجویان اسلام، جوائزى براى آن‌ها تعیین کرد و مثلاً فرمود کسى که فلان فرد دشمن را اسیر کند و نزد من آورد، چنین پاداشى را به او خواهم داد. این تشویق (علاوه بر روح ایمان و جهاد که در وجود آن‌ها شعله‏ور بود) سبب شد که سربازان جوان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در یک مسابقه افتخارآمیز با سرعت به سوى هدف بشتابند ولى پیرمردان و افراد سالخورده در زیر پرچم‏ها توقف کردند.

هنگامى که جنگ «بدر» پایان پذیرفت، جوانان براى گرفتن پاداش‌هاى افتخارآمیز خود به خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) شتافتند. اما پیرمردان به آن‌ها گفتند که ما نیز سهمى داریم، زیرا ما تکیه‌گاه و مایه دلگرمى شما بودیم و اگر کار بر شما سخت مى‏شد و عقب‏نشینى مى‏کردید، حتماً به سوى ما مى‏آمدید. در این موقع میان دو نفر از انصار مشاجره لفظى پیدا شد و راجع به غنائم جنگ با یکدیگر گفتگو کردند. لذا این آیه نازل شد و صریحاً غنائم را متعلق به پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) معرفى کرد که هرگونه بخواهد با آن رفتار کند.

یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ.[20]

از تو درباره انفال (غنائم و هرگونه مال بدون مالک مشخص) سؤال مى‏کنند. بگو: انفال مخصوص خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است، پس از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و میان برادرانى را که با هم ستیزه دارند، آشتى دهید و اطاعت خدا و پیامبرش را کنید اگر ایمان دارید.

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز آن را به طور مساوى در میان همه جنگجویان تقسیم کرد و دستور داد که میان برادران دینى صلح و اصلاح شود.[21]

مفضّل بن عمر از اصحاب امام صادق (علیه السلام) بود. روزی دو تن از شیعیان را دید که بر سر ارث دعوایی دارند. آن دو نفر را به منزل خود برد و معلوم شد که اختلاف بر سر چهارصد درهم است. صندوق خود را آورد. از پول خودش چهارصد درهم برداشت و به آن کس که ادّعای طلب داشت داد و دعوا تمام شد. بعد گفت: خیال نکنید این پول مال من بود. این پول متعلّق به امام صادق (علیه السلام) است. ایشان پولی نزد من گذاشته‌اند که هر وقت دیدم دو نفر شیعه با هم منازعه‌ای دارند، نگذارم کارشان به محاکم طاغوت بکشد و از پول امام بدهم و اصلاح کنم.[22]

آری! آشتی دادن مؤمنین یا همان اصلاح ذات البین آن‌قدر مهم است که مولای ما امیرالمومنین (علیه السلام) وقتی در شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان با فرقی شکافته، در بستر شهادت افتاده بود و گاه بی‌هوش می‌شد و گاه به هوش می‌آمد، جملاتی می‌فرمود و به فرزندانش وصیّت می‌کرد و در ضمن وصیتّش چنین جملاتی فرمود: وَ صلاحُ ذاتِ بَینِکُم؛ این پیام من به همه‌ی شما برسد، صلاح ذات البین داشته باشید.

عوامل ارتباط را صالح قرار بدهید. دنیا می‌گذرد، شما فردا در عالم آخرت زندگی خواهید کرد، حیات ابدی خواهید داشت، سرمایه‌ی شما این‌هاست. می‌فرمود: من از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که می‌فرمود: اصلاح ذات البین (روابط را حسنه کردن، عامل ارتباط را صالح قرار دادن) در پیشگاه خدا از انواع نمازها و روزه‌های مستحبی برتر و بافضیلت‌تر است.[23]

مناجات

بساط عاشقیِ ما به پاست این شب‌ها

زمان آشتی با خداست این شب‌ها

گناهکار قدیمی دوباره برگشته

صدای زمزمه‌ها آشناست این شب‌ها

زمان بده به زمین خورده، اِی الهِ کریم

اگر مرا بزنی هم رواست این شب‌ها

خوشا به حال گدایی که چشم تر دارد

که گریه‌های سحر کیمیاست این شب‌ها

[1] آل عمران، آیه 103

[2] ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ‏3، ص: 25

[3] النساء، آیه 128

[4] الانفال، آیه 1

[5] آل عمران، آیه 103

[6] البقره، آیه 208

[7] آل عمران، آیه 103

[8] النساء، آیه 129

[9] النساء، آیه 85

[10] یوسف، آیه 70

[11] الأنبیاء، آیه 63

[12] محمد بن یعقوب الکلینی، الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ‏2، ص: 343

[13] المجادله، آیه 10

[14] النساء، آیه 114

[15] البقره، آیه 224

[16] ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 1، ص 618

[17] البقره، آیه 182

[18] محمد بن یعقوب الکلینی، الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ‏2، ص: 345

[19] محمد بن یعقوب الکلینی، الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏ 2، ص: 344

[20] الأنفال، آیه 1

[21] ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ‏7، ص: 79

[22] محمد بن یعقوب الکلینی، الکافی (ط - الإسلامیة)، ج ‏2، ص: 209

[23] محمد بن حسین شریف الرضى، - على نقى فیض الاسلام اصفهانى، ‏نهج البلاغه، نامه 47

اعجاز قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

ماه مبارک رمضان، بهار قرآن و بهترین فرصت برای تدبر و تعمق در این کتاب آسمانی می‌باشد. یکی از وجوه قابل تأمل در کتاب خدا، اعجاز و بی‌مانندی این کتاب است چنان‌که هیچ فردی نتوانسته کلامی به مانند آن را بیاورد. خداوند متعال در قرآن کریم هم می‌فرماید:قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى‏ أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهیراً.[1]

«بگو: اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند، مانند آن را نخواهند آورد، هر چند برخى از آنها پشتیبان برخى [دیگر] باشند.»

یکی از تلاش‌هایی که برای آوردن مثل قرآن صورت گرفته را بیان می‌کنیم:

«ابن ابى العوجاء» و «ابو شاکر دیصانى» و «عبد الملک بصرى» و «ابن مقفّع» در خانه خدا جمع شدند و بنا کردند به استهزاء نمودن به حاجیان و طعن زدن بر قرآن، پس ابن ابى العوجاء به ایشان گفت: بیائید ما چهار نفر سعى کنیم هر یک ربع قرآن را نقض و باطل کنیم که همگى کل قرآن را باطل کرده باشیم. وعده‏گاه ما سال دیگر همین موقع همین جا باشد که جمع شده و قرآن را نقض کرده‏ایم، و قرآن که نقض شد نبوت محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم) که آن را معجزه خود قرار داده نقض کرده‏ایم، و نبوتش که نقض شد اسلام باطل شده، و اسلام که باطل شد حرف ما که عالم را صانعى نیست ثابت مى‏شود.

این قرارداد را با هم بستند و هر کدام به طرف وطن خود رفت. سال‏ آینده هر چهار نفر نزد خانه خدا جمع شدند که هر یک بنا بود باطل کردن ربع قرآن را بیاورد ولى اولى آنها ابن‏ ابى‏ العوجاء گفت: اما من از سال گذشته تا الآن تمام فکرم در این آیه بود درمورد برادران یوسف که وقتى یوسف در مصر به آن تدبیر، برادر ابوینى خود یعنى «بنیامین» را از ایشان گرفت، تمام همّ خود را صرف راه چاره‌ای نمودند و آیه این است. «فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ‏ خَلَصُوا نَجِیًّا».[2] ابن‏ ابى‏ العوجاء گفت: هر چه فکر کردم که مانند آن بیاورم که داراى آن فصاحت و جمع معانى باشد نتوانستم و فکر در این یک آیه نگذاشته تا فکر براى آیه دیگری بنمایم!

دومى ایشان عبدالملک گفت: من هم از وقتى که سال گذشته از نزد شما رفته‏ام، همه فکرم در این یک آیه بوده که مى‏گوید: اى مردم! مثلى براى شما زده شده، گوش دهید. این‌ها را که شریک خدا قرار مى‏دهید، اگر همه جمع شوند که یک مگس بیافرینند نمى‏توانند! و آن آیه این است.

«یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ‏».[3]

هر چه فکر مى‏کنم مى‏بینم نمى‏توانم مثل این آیه درست کنم.

سومى ایشان ابوشاکر دیصانى گفت: من هم از وقتى که از نزد شما رفته‏ام، همه فکرم در این آیه بوده که مى‏گوید: اگر غیر از خداى یگانه خدایان دیگر که شما مى‏گوئید بودند، زمین و آسمان فاسد مى‏شدند و این است آیه‏ «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا».[4]

چهارمى ایشان ابن‌مقفّع گفت: رفیقان! این قرآن از جنس کلام بشر نیست. من هم وقتى که از نزد شما رفته‏ام تمام فکرم در این آیه که پس از طوفان نوح و هلاک مردمان به غرق، گفته شد به زمین که آب خود را بلع کن و به آسمان که از آب ریختن دست نگهدار و آیه این است.

«وَ قِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی‏».[5]

هر چه فکر کرده‏ام، گذشته از آن که نمى‏توانم مثل آن بیاورم، تمام نکات و محسَّنات آن را نیز نفهمیده‏ام.

هشام بن حکم راوى قصه مى‏گوید: در این بین که آن‌ها با هم مشغول این مذاکرات در امر قرآن بودند، حضرت صادق (علیه السّلام) بر ایشان گذشت و این آیه را براى ایشان خواند:«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى‏ أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً».[6]

معناى آیه این است: بگو اگر جمع شوند همه انس و جن بر آن که مثل این قرآن بیاورند، نمى‏توانند این کار را بکنند و لو آن که پشتیبان همدیگر باشند.

ایشان که حضرت را دیدند و این آیه را از او شنیدند، نگاهى به‏ همدیگر کرده و حالشان دگرگون شد و گفتند: اگر اسلام حقیقتى داشته باشد، باید جانشینى محمد پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) امروز به این شخص منتهى شود. ما هیچ وقت نشده او را ببینیم که بدن‌هاى ما از هیبتش به لرزه نیفتد! این را گفتند و از نزد هم متفرق شدند و اعتراف کردند که ما نمى‏توانیم مثل این قرآن بیاوریم‏.[7]

قرآن کریم معجزه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و نشانه صادق بودن آن حضرت در ادعای نبوت است. یکی از خصوصیات معجزه این است که کار فو‌ق‌العاده‌ای باشد که انجام آن از توان بشر خارج است و کسی نمی‌تواند مثل آن را انجام دهد. پس قرآن نیز به عنوان معجزه پیامبر اسلام باید این خصوصیت را داشته باشد.

قرآن کریم در وجوه متعددی دارای اعجاز است و آوردن کلامی مثل آن از توان بشر خارج است. وجوه اعجاز قرآن عبارت‌اند از:

1- اشتمال قرآن بر نظم و وزن عجیب و اسلوبی که غیر از اسلوب بُلَغاء و فُصَحاء است. اسلوبی که در آن زمان معمول نبود و کاملاً بدیع و بى‏سابقه است.

2- بلاغت قرآن که بلاغت و فصاحت سخن‌سرایان، هیچ وقت به بلاغت آن نرسید و احدى از اهل بیان در این مطلب شکّ نکردند. (قرآن با بلاغتى القاء مطلب می‌کند که دیگران از القاء مطلب با آن بیان عاجزند.)

3- اشتمال قرآن بر اخبار غیبى نسبت به گذشتگان و نسبت به آینده مثل خبر از غلبه روم بر فارس که بعداً تحقق یافت و اخبار از وضع و آینده منافقان که مو به مو جاى خویش را می‌گرفت.

4- سلامت قرآن از اختلاف و تعارض و تناقض در طول مدت 23 سال.

وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً.[8]

اگر از جانب غیر خدا بود قطعاً در آن اختلاف بسیارى مى‏یافتند.

5- اشتمال قرآن بر علوم الهیّه و عقائد دینیّه، و احکام و فضائل و اخلاق و قواعد سیاسى و مدنى.

6- اینکه هیچ یک از گفته‏هاى قرآن قابل نقض و ابطال نیست و هر چه گفته، همیشه حق و صدق بوده و خواهد بود.

7- در قرآن، برخی مسائل علمى مطرح شده که بر بشرِ آن روز مجهول بود، مثل: «وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِحَ[9]؛ و ما بادها را براى بارور ساختن (ابرها و گیاهان) فرستادیم.»

و یا مثل «أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‏ءٍ حَیٍّ[10]؛ آسمانها و زمین به هم پیوسته بودند، و ما آنها را از یکدیگر باز کردیم و هر چیز زنده‏اى را از آب قرار دادیم؟!»

و یا مثل «ثُمَّ اسْتَوى‏ إِلَى السَّماءِ وَ هِیَ دُخانٌ؛ سپس به آفرینش آسمان پرداخت، در حالى که به صورت دود بود.»

و یا مثل «وَ مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ[11]؛ و از هر چیز دو جفت آفریدیم.»

و آیات دیگری امثال اینها که اشاره به مسائلی مانند حرکت زمین، جاذبه عمومى، کروى بودن زمین و غیره دارد.[12]

8- یکی دیگر از وجوهی که در عصر حاضر مطرح گردیده و توجه مفسرین را به خود جلب کرده است، اعجاز عددی کلمات قرآن می‌باشد که بحث بسیار جالب و جذّابى است. در اینجا بخشی از سخنان حجة الاسلام و المسلمین قرائتی، مفسر و استاد علوم قرآنی را ذکر می‌کنیم:

«نکته عجیب اینجاست که یکی از دانشمندان به نام دکتر عبد الرزاق نوفر، تمام بیست و سه سال حرف‌هاى پیغمبر را که در قرآن است حساب کرده و روى فرمول جور در آمده است، خیلى مهم است ... ببینید، قرآن از چهل سالگى پیامبر شروع شده، تا آمده به شصت و سه سالگى، قطعه قطعه آمده و بعد آمده‏اند حساب کرده‏اند، دیدند که در قرآن 115 مرتبه کلمه دنیا، 115 مرتبه کلمه آخرت. 88 مرتبه کلمه ملائکه است و 88 مرتبه کلمه شیطان. 145 مرتبه کلمه موت است و 145 مرتبه کلمه حیات است. 180 مرتبه در قرآن سیئات است و 180 مرتبه صالحات. 50 نفع است و 50 مرتبه ضرر.... 368 مرتبه ناس در قرآن است، یعنى مردم، و 368 مرتبه رُسُل در قرآن است، یعنى انبیاء. 5 مرتبه حواریون، به تعداد پیروان حضرت عیسی. 57 مرتبه رحمان، 114 مرتبه رحیم، رحیم دو برابر است، چون رحیم نسبت به دنیا و آخرت است و رحمان نسبت به دنیاست فقط.

جزاء که به معناى کیفر است 117 مرتبه، اما مغفرت که به معناى بخشیدن است 234 بار، این هم دو برابر است. کیفر 117 مرتبه اما پاداش 234 مرتبه‏ «یَا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَهُ»[13]. یک سال چند ماه است، 12 ماه است، 12 تا کلمه شهر هم در قرآن است. خیلى جالب است. یک سال چند روز است؟ 365 روز است، 365 کلمه یوم در قرآن است. خیلى لطیف است. سه جلد کتاب قطور نوشته است ایشان درباره معجزات عددى قرآن و این غیر از آن یازده‌تایى است که علامه طباطبایى و غیر از آن پانزده‌تاى است که علامه مجلسى گفته است.

این اهمیت دارد که یک نفر درس نخوانده در منطقه حجازى که، به قول امیرالمومنین (علیه السلام) در نهج البلاغه مى‏فرماید: وقتى پیغمبر مبعوث شد یک نفر در مکه نبود که خواندن و نوشتن بلد باشد، خود پیغمبر در قرآن مى‏گوید: «فَقَدْ لَبِثْتُ فیکُمْ عُمُراً»[14] اى مردم، من یک عمرى در میان شما بودم، کجاست استاد من؟[15]

گذشته از انتقاداتی که به این نظریه شده است، باید گفت که قرآن به یقین کتاب الهی است. چرا که این نظم اعجاب‌انگیز و این هماهنگی در مفاهیم را غیر از خالق معجزات نمی‌تواند ایجاد کند.

فلذا قرآن در 4 مرحله، تحدی یا همان مبارز طلبی می‌کند تا اگر کسی می‌تواند مانند قرآن را بیاورد. آن 4 مرحله بدین صورت و در این آیات مطرح شده است:

1. تحدی به آوردن کمتر از یک سوره قرآن:

أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَل لَّایُؤْمِنُونَ، فَلْیَأْتُواْ بحَِدِیثٍ مِّثْلِهِ إِن کاَنُواْ صَادِقِین.[16]

2. تحدی به آوردن یک سوره مثل قرآن:

وَ إِنْ کُنْتُمْ فی‏ رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلى‏ عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ.[17]

و اگر در آنچه بر بنده خود نازل کرده‏ایم شک دارید، پس- اگر راست مى‏گویید- سوره‏اى مانند آن بیاورید و گواهان خود را- غیر خدا- فرا خوانید.

3. تحدی به آوردن ده سوره مثل قرآن:

أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقین.[18]

یا مى‏گویند: این [قرآن‏] را به دروغ ساخته است. بگو: اگر راست مى‏گویید، ده سوره‌ی ساخته‏شده مانند آن بیاورید و غیر از خدا هر که را مى‏توانید فرا خوانید.

4. تحدی به آوردن کتابی مثل قرآن:

قُلْ فَأْتُوا بِکِتابٍ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ هُوَ أَهْدى‏ مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ.[19]

بگو: پس اگر راست مى‏گویید، کتابى از جانب خدا بیاورید که از این دو هدایت کننده‏تر باشد تا پیرویش کنم.

در یکی از کنفراس‌ها که یکی از استادان دانشگاه در مورد اعجاز و بلاغت قرآنی سخن می‌گفت، اظهار می‌داشت که اگر یک کلمه در قرآن جا به جا شود یا حذف و اضافه گردد، معنی آیه ناقص شده، و مراد را نخواهد رساند. وی برای گفته‌های خویش مثال‌های مختلفی از قرآن ذکر می‌نمود؛ ناگهان یکی از دانشجویان که تفکر علمانی (بی دینی) داشت، از جای خود بلند شد و گفت: من حرف شما را قبول ندارم، در قرآن کلماتی به کار رفته که مناسب آن مکان نیست، مثلا این آیه: (مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ)[20] خداوند دو قلب را در درون هیچ مردی قرار نداده است. آن جوان گفت: هیچ بشری دو قلب ندارد، چرا گفته درون مرد دو قلب قرار نداده است؟ به جای لفظ «لرجل» صحیح آن است که می‌گفت: مَا جَعَلَ اللَّهُ لِبشر...

سالن کنفراس در سکوت عجیبی فرو رفت و همه نگاه‌ها متوجه آن استاد بود که چگونه پاسخ می‌دهد!! و از طرف دیگر: شبهه آن دانشجو نیز معقول و قابل قبول بود ... چون در بدن ما یک قلب بیشتر وجود ندارد، حال فرقی نمی‌کند زن باشد یا مرد ... پس چرا در این آیه لفظ رجل (مرد) آمده است...

استاد سخنران در فکر فرو رفت و می‌دانست اگر جواب محکمی برای شبهه ایراد شده بیان نکند، چه بسا دیگر دانشجویان نیز این شبهه به دلشان رسوخ کند!!!

بعد از اندکی تأمل، استاد با افتخار جواب داد: بله... واقعاً نیز همین طور است. تنها مرد است که به هیچ عنوان امکان ندارد دو قلب در بدن او وجود داشته باشد، ولی زن هر وقت حامله باشد در جوف او دو قلب وجود دارد، قلب مادر و قلب جنینی که در شکم مادر قرار دارد.

اینجا بود که چهره‌های دانشجویان مسلمان، بشاش و شادان شد، و این استاد زبردست را تحسین کردند. بله! هیچ کلمه‌ای در قرآن گذاشته نشده مگر اینکه یک نوع حکمت ربّانی در آن وجود دارد، و بدون شک تغییر دادن هر لفظ از قرآن، سبب ایجاد نقص و خلل در معنی می‌شود.[21]

آری اعجاز قرآن به قدری روشن و واضح است که حتی دشمنان اسلام نیز از صدر اسلام ناخواسته به این مطلب اذعان نموده‌اند چنانکه در تاریخ ثبت شده است:

عکرمه گوید: ولید بن مغیره خدمت حضرت رسول (صلى اللَّه علیه و آله) آمد و گفت: از کلمات خود براى من بخوان. حضرت این آیه شریفه را قرائت فرمود: إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبى‏ وَ یَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ.‏ ولید عرض کرد: بار دیگر بخوان، حضرت دو مرتبه آیه را تکرار کرد، ولید گفت:

به خدا قسم این کلام، شیرینى و ملاحت و شیوائى و فصاحت فوق العاده‏اى دارد، این کلام ریشه‏اش بسیار قوى بوده و میوه‏هاى خوبى خواهد داد، و به این بلاغت، بشر سخن نخواهد گفت.[22]

مشرکین قریش به اعجاز قرآن اعتراف داشتند، و می‌دانستند که این کلمات هیچ‌گونه شباهتى به کلمات آنان ندارد، چرا که آن‌ها از فُصَحاء عرب و اهل لغت و بیان بودند. اما حضرت رسول (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) همواره از خدایان مشرکین انتقاد مى‏کرد و براى آن‌ها قرآن مى‏خواند. مشرکین نیز می‌گفتند: این گفتارها اشعار محمّد (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) است، و بعضى اظهار می‌داشتند: این کلمات خطبه‏هائی است که وى براى ما قرائت می‌کند.

ولید بن مغیره یکى از شیوخ‏ بزرگ عرب بود و اعراب در اختلافات خود براى داورى به وى رجوع می‌کردند و هم‏چنین اشعار خود را براى او می‌خواندند و هر کدام را که وى اختیار مى‏کرد، مورد توجه واقع مى‏شد.

ولید بن مغیره از جمله اشخاصى بود که به حضرت رسول (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) اذیت و آزار می‌رسانید، و او عموى ابوجهل بن هشام بود، روزى به وى گفتند: یا ابا عبدالشمس! این کلماتى که محمّد (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) بر زبان جارى می‌سازد چیست؟ آیا این‏ها سحر است و یا کهانت و یا خطبه می‌باشند؟ گفت: اکنون مرا به حال خود واگذارید تا سخنان او را بشنوم پس از این، جریان را به شما بگویم.

هنگامى که حضرت رسول (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) در حِجر اسماعیل نشسته بود، ولید نزد آن جناب رفت و گفت یا محمّد (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) از اشعار خود براى من بخوان، پیغمبر (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) فرمود: کلمات من شعر نیست بلکه کلام خداوند است که پیمبران خود را براى اظهار آنها مبعوث فرموده است، ولید گفت اینک براى من از آن کلمات قرائت کن.

حضرت رسول در این هنگام «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» را براى او قرائت کرد. ولید موقعى که کلمه «رحمان» را شنید، حضرت را استهزاء نمود، و گفت: تو مردم را به طرف شخصى که اکنون در یمامه است و رحمان نام دارد دعوت می‌کنى؟! پیغمبر فرمود: چنین نیست بلکه من مردم را به سوى خداوند که رحمان و رحیم است می‌خوانم. حضرت خاتم النبیین (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) بعد از این مذاکرات سوره (حم سجده) را قرائت نمود، هنگامى که به این آیه شریفه رسید: «فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودَ.»[23] ولید چون این آیه را شنید، بدنش لرزید و موهاى بدن و ریشش راست شد، سپس از جاى خود برخاست و به منزلش رفت، و دیگر به طرف قریش بازنگشت.

در این هنگام قریش گفتند: یا ابا حکم! عبد شمس هم از دین آباء و اجدادى خود دست کشید، و به مذهب جدید گرائید. آیا نمى‏بینید که وى به طرف ما بازنگشت؟! او قول محمد (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) را قبول کرده و به منزل خود رفته است. مشرکین قریش از این موضوع بسیار ناراحت گردیدند و غم و اندوهى آن‌ها را فرا گرفت.

ابوجهل هنگام صبح نزد ولید رفت و گفت: ای عمو! تو ما را رسوا کردى و سرافکنده ساختى. ولید گفت: چرا اى برادرزاده؟ گفت: تو دین محمد (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) را قبول کرده‏اى، ولید گفت: چنین نیست. من بر دین پدران خود باقى هستم، و لیکن من کلامى شنیدم که بدنم از آن به لرزه درآمد، ابوجهل گفت: آیا آن کلام شعر است؟

گفت: شعر نیست، ابوجهل گفت: آیا گفتار محمد (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) خطبه است؟ ولید گفت: خطبه هم نیست، زیرا خطبه کلامى است که به هم متصل است، ولى کلام محمد (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) از هم پراکنده می‌باشد، و به هم شباهتى ندارد، و بسیار شیرین و زیبا است.

ابوجهل گفت: من خیال می‌کنم که کلمات او خطبه باشند، ولید پاسخ داد: خطبه نیستند. ابوجهل بار دیگر گفت: پس چیست؟ ولید گفت: مرا اندکى مهلت بده تا در این‌باره فکر کنم. چون روز دیگر شد گفتند: جواب ما را بگوئید، ولید گفت: بگوئید کلام او سحر است و دل مردم را مسحور می‌کند. پس از این خداوند درباره ولید فرمود: «ذَرْنِی‏ وَ مَنْ‏ خَلَقْتُ‏ وَحِیداً * وَ جَعَلْتُ‏ لَهُ‏ مالًا مَمْدُوداً * وَ بَنِینَ شُهُوداً * تا آنجا که فرمود: عَلَیْها تِسْعَةَ عَشَرَ.[24]»[25]

عاقبت ولید مغیره نیز در تاریخ این‌گونه آمده است:

على بن ابراهیم گوید: پنج نفر حضرت رسول (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) را اذیت و آزار و استهزاء می‌کردند، و آنان عبارت بودند از: ولید بن مغیره، عاص بن وائل سهمی، اسود بن مُطَّلِب، اسود بن عبد یَغوث از بنى زهره، و حارث بن طَلاطِلَه خُزاعى.

راوی گفت: ولید بن مغیره بر حضرت رسول گذشت، و در این هنگام جبرئیل (علیه السلام) نزد آن جناب بود. گفت: یا محمد، این ولید بن مغیره است که شما را استهزاء می‌کند؟ حضرت فرمود: آرى. ولید هنگامى که از در مسجد می‌گذشت، به مردى از خزاعه برخورد کرد. این مرد به اصلاح تیرها مشغول بود، در این هنگام ولید پاى خود را روى یکى از آن تیرها گذاشت و پایش زخم گردید و خون از آن جارى شد.

در این وقت جبرئیل به محل زخم اشاره کرد و خون از آن روان گردید. ولید در حالى که خون از پایش می‌ریخت به منزل دخترش رفت، دخترش هنگامى که پدر خود را در این حال دید فریادى کشید و گفت: بند مشک باز شد. مقصودش این بود که رگ‌هاى پدرش باز شده، و خون مانند آبى که از مشک می‌ریزد روان است.

ولید گفت: اى دخترک من، این آب مشک نیست. این خون پدر شماست که اکنون جارى گردیده است. اکنون فرزندان من و فرزندان برادرم را پیرامونم جمع کن زیرا من مردنى هستم. هنگامى که آنان اطراف او گرد آمدند وصیت خود را براى آن‌ها گفت و پس از اندکى درگذشت.

و چهار فرد دیگر نیز هر کدام در ماجراهایی مشابه، با اشاره‌ی حضرت جبرئیل امین، دچار مرگی تحقیر کننده و دردناک شدند.[26]

آری! عاقبت تضعیف و استهزاء کلام الهی و معجزه‌ی پیامبر خدا (صلى اللَّه علیه و آله و سلم) همین است.

مناجات

خواهش مسکین کند لطف و عطا را بیشتر

می‌کشد اهل کرم، ناز گدا را بیشتر
هر چه من آلوده گشتم پرده‌پوشی کرده‌ای

هر چه من بد کرده‌ام، کردی مدارا بیشتر
من خبر دارم که مشتاق نوای بنده‌ای

دوست داری بندگان مبتلا را بیشتر
از سر احسان تو شد آرزوهایم زیاد

سفره‌ی رنگین نماید اشتها را بیشتر
این منم حالا که پیش روی تو افتاده‌ام

خوب‌تر باشد ببینی زیرپا را بیشتر

بس که امر معصیت راه نگاهم بسته است

گم نمودم جلوه‌ی نور خدا را بیشتر
تا به کی آن گوهر نرجس از ما غائب است

دیدمش کمتر چو گشتم هر کجا را بیشتر

[1] الإسراء، آیه 88

[2] یوسف، آیه 18

[3] الحج، آیه 73

[4] الأنبیاء، آیه 22

[5] هود، آیه 44

[6] الإسراء، آیه 88

[7] احمد بن علی طبرسی، الإحتجاج على أهل اللجاج ، ج‏2، ص: 377

[8] نساء، آیه82

[9] الحجر، آیه 22

[10] الأنبیاء، آیه 30

[11] الذاریات، آیه 49

[12] سید علی اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج‏5، ص: 26

[13] محمد بن الحسن الطوسی، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، ص 696

[14] یونس، آیه 16

[15] برنامه درسهایى از قرآن سال 58، زندگى‏عادى‏پیامبران، ص: 4

[16] طور، آیه 33و34

[17] البقره، آیه 23

[18] هود، آیه 13

[19] القصص، آیه 49

[20] الاحزاب، آیه 4

[21] به نقل از سایت مرکز ملی پاسخگویی

[22] فضل بن حسن طبرسی، إعلام الورى بأعلام الهدى (ط - القدیمة)، النص، ص: 42

[23] فصلت، آیه 13

[24] المدثر، آیات 11 الی 30

[25] فضل بن حسن طبرسی، إعلام الورى بأعلام الهدى (ط - القدیمة)، النص، ص: 42

[26] فضل بن حسن طبرسی، إعلام الورى بأعلام الهدى (ط - القدیمة)، النص، ص: 42

سخنرانی شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان حجت الاسلام حامد کاشانی

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ

* أُفَوِّضُ أَمْری إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصیرٌ بِالْعِبادِ»[1]

«رَبِّ اشْرَحْ لی‏ صَدْری * وَ یَسِّرْ لی‏ أَمْری * وَ احْلُلْ عُقْدَهً مِنْ لِسانی‏ * یَفْقَهُوا قَوْلی‏»[2]

«إلهی أَنْطِقْنِی بِالْهُدَى وَ أَلْهِمْنِی التَّقْوَى‏»[3]

اَللّهُمَّ صَلِّ عَلَى الصِّدّیقَةِ فاطِمَةَ الزَّكِیَّةِ حَبیبَةِ حَبیبِكَ وَنَبِیِّكَ وَاُمِّ اَحِبّآئِكَ وَاَصْفِیآئِكَ الَّتِى انْتَجَبْتَها وَ فَضَّلْتَها وَاخْتَرْتَها عَلى نِسآءِ الْعالَمینَ اَللّهُمَّ كُنِ الطّالِبَ لَها مِمَّنْ ظَلَمَها وَاسْتَخَفَّ بِحَقِّها وَكُنِ الثّائِرَ اَللّهُمَّ بِدَمِ اَوْلادِها اَللّهُمَّ وَكَما جَعَلْتَها اُمَّ اَئِمَّةِ الْهُدى وَحَلیلَةَ صاحِبِ اللِّوآءِ وَالْكَریمَةَ عِنْدَ الْمَلاَءِ الأعْلى فَصَلِّ عَلَیْها وَ عَلى اُمِّها صَلوةً تُكْرِمُ بِها وَجْهَ اَبیها مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ وَتُقِرُّبِها اَعْیُنَ ذُرِّیَّتِها وَاَبْلِغْهُمْ عَنّى فى هذِهِ السّاعَةِ اَفْضَلَ التَّحِیَّةِ وَالسَّلامِ .[4]

برای اینکه امشب حضرت حجّت ارواحنا فداه برای ما دعا کنند و تعجیل در فرجِ ایشان صلوات دیگری هدیه بفرمایید.

مقدّمه
ما در شب‌هایی که بحث داریم، موضوعی تاریخی‌ راجع به حکومتِ امیرالمؤمنین علیه السلام است، ولی شب‌هایِ قدر با توجه به اینکه فرصت‌مان محدود است و امشب خیلی شبِ صحبت کردن نیست، حتی الامکان از کلامِ غیر و شخصی باید در آن اجتناب کرد… شبِ سرنوشت‌ سازی است، و خدای متعال می‌داند صحبت کردن در آن خیلی مشکل است…

امیرالمؤمنین علیه السلام برای اینکه مردمِ کوفه را مداوا کنند، چند روش داشتند، یکی از روش‌ها این بوده است که بسیار راجع به مرگ با آن‌ها صحبت می‌کردند.

بنده هم امشب قصد دارم چند آیه از قرآنِ کریم راجع به مرگ، قیامت و بعد از آن را در موردِ اعمالِ خودمان، فقط قرائت کنم و به یک ترجمه‌ی مختصری بَسَنده و توسّل کنم.

نمی‌خواهم خیلی حرفِ غیر بزنم، امشب شبِ شهادتِ قرآن و شرافتِ قرآن است، می‌خواهم چند جمله از امیرالمؤمنین علیه السلام و کلماتِ حضرتِ حق راجع به مرگ بگویم، قطعاً همه از من بهتر هستند، ولی اگر یک گمراهی مثلِ من هم در جلسه باشد و تصمیم بگیرد که یک قدم تغییر کند، امید دارم که ان شاء الله به شرافتِ آن توبه‌ی حقیقی امیرالمؤمنین سلام الله علیه دستِ من را هم بگیرند.

ماجرایِ تلقینِ حضرت فاطمه بنت اسد سلام الله علیها
مرگ برای ما انسان‌ها خیلی سخت است، امیرالمؤمنین علیه السلام وقتی می‌بینند که مردم کوفه در چَنبره‌ی دنیا افتاده‌اند، ناموسِ خود را رها می‌کنند و در جنگ فرار می‌کنند، به جنگ‌ها حمله می‌شود و آن‌ها زنان و کودکان را رها می‌کنند و فرار می‌کنند، فکر می‌کنند که می‌خواهند خودشان جانِ خود را حفظ کنند، این هم یک مدل شرک است دیگر! که من خیال کنم خودم حافظِ جانِ خود هستم، این من هستم که جانِ خود را حفظ می‌کنم، آدمیزاد است دیگر! فکر می‌کند می‌تواند از حکومت خدای متعال خارج شود، لذا امیرالمؤمنین علیه السلام در موردِ مرگ زیاد صحبت کرده‌اند.

مرگ پدیده‌ی خیلی عجیبی است، ابتدای جلسه کلامِ خود را متبرّک می‌کنم، (در «کافی» و کتب دیگر هم هست) وقتی وجودِ مبارک فاطمه بنت اسد سلام الله علیها روحی له الفداه از دنیا رفتند، خودِ پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم گریه می‌کردند به او نماز خواندند، فرستاند تا لباسِ خود را (پیامبر) برای او کفن کنند، عبای مبارکِ خود را دورِ فاطمه بنت اسد سلام الله علیها (مادر امیرالمؤمنین علیه السلام) پیچیدند، داخلِ قبرِ او خوابیدند، وقتی فاطمه بنت اسد سلام الله علیها را دفن کردند، پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم گریه‌کنان بالای سرِ او شروع به ذکر گفتن کردند، برای او تلقین خواندند، وقتی درحالِ تلقین خواندن بودند یک لحظه دیدند سرِ مبارک… یک تلقینِ اول داریم که قبل از دفن است، تلقین دوم که از آن قبلی مهم‌تر است، این است که میّت وقتی در خاک قرار می‌گیرد… دیدند رسولِ خدا انگشتِ مبارک‌شان را داخل قبر کردند، سرِ مبارک‌شان را نزدیک قبر کردند، فرمودند: «إبنُکَ، إبنُکَ» این هم فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام است، و هم نشان می‌دهد که مرگ خیلی چیزِ عجیبی است…

پرسیدند که آقا چه می‌فرمایید «إبنُکَ، إبنُکَ»؟؟!! پسرت است، پسرت است؟؟!! آمده‌اند از او سوال می‌کنند، نگران شدم که نکند فاطمه بنت اسد سلام الله علیها مضطرب شود، گفتند «مَن إمامُک؟» امامِ تو کیست؟ من هم گفتم «إبنُکَ، إبنُکَ»، تلقین کردم. (این موضوع در «کافی» و کتب دیگر هم هست)

مادرِ امیرالمؤمنین علیه السلام که جایگاهِ او روشن است، پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم گریه کردند و فرمودند: «کانَت اُمّی»!

زهرای اطهر سلام الله علیها به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: علی جان! شب که مرا دفن کردی، زود از کنارِ من بلند نشو، برایِ من قرآن بخوان…

چرا جان کندن سخت است؟
لذا بیشتر می‌خواهم قرآن و روایت بخوانم، اصلاً جرأت نمی‌کنم صحبت کنم، آنقدر دنیا به دست و پایِ آدمیزاد چنبره زده است که او را بسیار سنگین کرده و انسان در دنیا ریشه دوانده است؛ لذا کندنِ این جان سخت است.

مانند یک پلاتین که سال‌ها است در گوشت و پوستِ ما رفته و ریشه دوانده است، جدا کردنِ آن درد دارد، آسان نیست.

من تمرینِ پرواز نداشته‌ام که تغییرِ از این مکان به آن مکان آرامش داشته باشم. اولیاء خدا که اینطور نبودند..

امیرالمؤمنین علیه السلام در مورد متّقین فرمودند: «کَمَنْ قَدْ رَآهَا فَهُمْ فِیهَا مُنَعَّمُونَ»[5] آنقدر این‌ها عبادت کرده‌اند… این‌ها که فقط سحرهای ماه رمضان نیامده‌اند که، در طولِ سال مشتریِ خدای متعال هستند…

آنقدر از آن حَذَر دارند که انگار همین الان در حالِ دیدنِ جهنّم هستند و در آن عذاب می‌شوند. «فَهُمْ وَ الْجَنَّةُ کَمَنْ قَدْ رَآهَا، فَهُمْ فِیهَا مُنَعَّمُونَ» و انگار الان در بهشت هستند…

چهره‌ی جوانی زرد شده بود و نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسید، حضرت فرمودند که حالِ تو چطور است؟ عرض کرد به یقین رسیدم، چون در حالِ دیدنِ بهشت و جهنّم هستم…

من که چشمِ باطن ندارم، من همین امشب داشتم به حالِ خودم فکر می‌کردم، گفتم می‌خواهی بروی و توبه کنی، حسابِ مالی‌ات را، حسابِ خمس‌ات را، بدهی‌هایت را، چه کسانی از تو ناراحت هستند؟ چه کسانی…. در دنیا چنبره زده‌ام، لذا تلاش می‌کنم، دعا می‌کنم، ولی کَنده شدن از آن مشکل است…

لذا امیرالمؤمنین علیه السلام برای این‌که این مردم را بترسانند… به امیرالمؤمنین علیه السلام خبر دادند که سه استان سقوط کرده است، هر کسی باشد، بلافاصله فرمانده‌ی کل قوا نیروها را بسیج می‌کند و نظامی صحبت می‌کند، امیرالمؤمنین علیه السلام راجع به توحید و مرگ صحبت کردند.

فرمودند: اگر شما بخواهید اصلاح شوید، باید بفهمید که یک روز شما را از اینجا می‌برند.

یادِ اموات در شب‌های قدر
این شب‌ها من عَمد دارم، از امواتِ خودم یاد می‌کنم که شما هم فرصت داشته باشید از امواتِ‌تان یاد کند، خیلی‌ها قبل از ما در این دنیا بودند، پدرها و مادرانمان، وقتی که می‌خواندیم: «ترسم تو بیایی و من آن روز نباشم» آن‌ها هم گریه می‌کردند، و امروز آن‌ها نیستند، فرصتِ ما خیلی محدود است.

خدای متعال هم به کسی تعهّد نداده است که مثلاً پنجاه سال یا شصت سال زنده می‌مانی، من چند آیه می‌خوانم، ان شاء الله خدای متعال مرا کمک کند، و این زبانِ گنهکارِ من باعث نشود که روحانیّتِ این آیات به شما نرسد.

روایتِ جان کندنِ ظالمین در سوره‌ی مبارکه‌ی انعام
«وَلَوْ تَرَى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ»[6] وقتی لحظه‌ی مرگ ظالمین می‌رسد، وَالْمَلَائِكَةُ بَاسِطُو أَيْدِيهِمْ ملائکه که دست‌شان باز است و کارگزارانِ عالَمِ تکوینِ الهی هستند، می‌گویند: أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ به این‌ها می‌گویند جان‌ها را از بدن‌هایتان آزاد کنید، می‌گوید امر می‌آید و این‌ها می‌خواهند جان بکنند، الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ امروز عذابِ سختی در انتظارِ شماست، بِمَا كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ خیلی ناحق گفتید، یادتان است که هنگامِ کار کردن (سَرِ کار) صحبت می‌کردید؟ امروز باید حساب پس بدهید، وَكُنْتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ وقتی می‌خواستی نماز بخوانی، انگار که بی‌ارزش‌ترین کارِ توست، و سریع آن را به پایان می‌رساند؟ یه یاد داری؟

الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنْتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ حال نداشتید عبادت کنید، فرصت‌تان گذشت، ماه رمضان بود، آنقدر من شما را دعوت کردم.

فرصت می‌گذرد، «أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ لَا يَنفَعُ نَفْسًا إِيمَانُهَا»[7] دیگر امروز ایمان بیاور، اما بعد از معاینه فایده‌ای ندارد، دیگر آنجایی که جان به تَرقوه‌ها برسد و بخواهند آن را بگیرند، ناخودآگاه چون تعلّقِ من از نَفْسَم کم می‌شود، چشمانش باز می‌شود.

بعضی ها در این دنیا آنقدر روح‌شان پرواز می‌کند که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: «لَمْ تَسْتَقِرَّ أَرْوَاحُهُمْ فِی أَجْسَادِهِمْ طَرْفَةَ عَیْن»[8] اگر خدای متعال اجلِ این‌ها را مُقَدّر نکرده بود، آنقدر این‌ها پریده بودند، مناجات کرده بودند، توبه کرده بودند، روحشان آنقدر سبک بود که اگر امرِ الهی نبود، سال‌ها قبل از مرگِ‌شان روح از بدن آن‌ها مفارِقَت کرده بود.

روحِ من به جسمم چنبره زده است، صبح تا شب به فکرِ این هستم که چه بخورم و چه بپوشم، اما وقتی لحظه‌ی نَزع، لحظه‌ی جان کندن می‌رسد، وقتی روح می‌خواهد بصورتِ اجباری از بدن قطعِ تعلّق کند، دیگر چشمانش باز می‌شود، اینجا می‌خواهد بگوید من ایمان آوردم، خدای متعال می‌فرماید: «أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ لَا يَنفَعُ نَفْسًا إِيمَانُهَا» دیگر اینجا ایمان به درد نمی‌خورد…

دوستان، والله العظیم…. برای خودم می‌گویم، منِ بیچاره را مجبور کرده‌اند که نیم ساعت صحبت کنم، خوش بحالِ شما که امشب به فکرِ خودتان هستید، یک روزی ما برمی‌گردیم و به این دنیا نظر می‌کنیم و می‌گوییم که یک شبِ شهادتِ امیرالمؤمنین علیه السلام ما فرصت داشتیم یک صلواتِ اضافه بفرستیم، فرصت داشتیم یک نیّتِ خیر کنیم، «نِيَّةُ الْمُؤْمِنِ خَيْرٌ مِنْ عَمَلِهِ»[9] می‌توانستیم یک تصمیم بگیریم که انجام ندادیم، معلوم نیست که ما تا صبح زنده باشیم، کسی با ما قراری نگذاشته است.

پیغمبر خدا روحی له الفداه می‌فرمودند که وقتی پایِ خود را برمی‌دارم، نمی‌دانم که آیا می‌توانم آن را روی زمین بگذارم یا خیر؛ خیلی فرصتِ ما محدود است، به زودی این نفسِ سرکش تسلیم می‌شود.

روایتِ جان کندنِ ظالمین در سوره‌ی مبارکه‌ی نحل
حضرت حق می‌فرماید: «الَّذينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمي‏ أَنْفُسِهِمْ»[10] ملائکه می‌آیند جانِ آن‌هایی که به خیلی خودشان ظلم کرده‌اند را بگیرند، «فَأَلْقَوُا السَّلَمَ» حالا می‌گویند تسلیم هستم، اصلاً نمی‌توانی تسلیم نباشی، زورِ کسی به آن‌ها نمی‌رسد، می‌بیند که پشتِ سرِ این ملائکه قرار است چه اتّفاقی بیفتد، باید برای لحظه لحظه‌ی اعمالش حساب پس بدهد، آن‌ها از ترس می‌گویند: «ما کُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ» ما کارِ بدی نکردیم، حضرتِ حق می‌فرماید: «بَلي‏ إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» او خبر دارد چه کرده‌ای… دیگر آن‌جا مثلِ این دنیا نیست که قسم بخوری و جنس نامرغوب را به مردم بفروشی، قسم بخوری و دروغ بگویی…

نکته ای قابلِ تأمّل در سوره‌ی مبارکه‌ی مؤمنون
یکی از اساتیدِ ما در معنایِ «رَ‌بِّ ارْ‌جِعُونِ»[11] می‌فرمود باید بگوید «رَبِّ إرجِعنی» (یعنی خدایا مرا برگردان)، پس چرا می‌گوید: «رَ‌بِّ ارْ‌جِعُونِ» چرا جمع می‌گوید؟ فهمِ این مفسّرِ بزرگ این بود، می‌فرمود: وقتی مضطرّ می‌شوند، مانند کودکی که در خیابان راه می‌رود (این را امیرالمؤمنین علیه السلام هم فرموده‌اند که آن را هم عرض‌ می‌کنم) دیده‌اید یک کودکِ خردسال می‌خواهد از یک مغازه‌ای خرید کند، اما او را می‌کِشی و می‌بری، چگونه پایِ خود را روی زمین می‌کشد؟

انسان‌هایی که در این دنیا تَبَختُر داشتند، بعضی‌ها راننده دارند، بعضی‌ها نوکر دارند، وقتی پرونده‌اش را مقابلش می‌گذارند (که دو آیه جلوتر عرض خواهم کرد) چنان مضطر می‌شود که می‌گوید: «رَبِّ إرجِعنی» «رَبِّ إرجِعنی» «رَبِّ إرجِعنی» التماس می‌کند، آن مفسّر می‌فرمود: آنقدر «رَبِّ إرجِعنی» را تکرار می‌کند، از آن جهت در قرآن آمده است: «رَ‌بِّ ارْ‌جِعُونِ» بس که تکرار می‌کند.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: او را به سمت آتش می‌کشند، نستجیر بالله، خودش را روی زمین می‌کشد و دست و پا می‌زند، اما دیگر فرصت گذشته است؛… امروز فرصت است که می‌شود به امیرالمؤمنین علیه السلام پناه برد.

نکته‌ای از سوره‌ی مبارکه‌ی انفال در بیانِ علامه طباطبایی رضوان الله تعالی علیه
لذا فرمود: «أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ»[12] چرا نگفت «الّذینَ آمنو وَالتَّقَوا»؟ خدای متعال روح علامه طباطبایی را رحمت بفرماید، او می‌گفت طبیعی بود که اینطور بگوید: «الّذینَ آمنو وَالتَّقَوا»، کسانی که ایمان آوردند و تقوا پیشه کردند، پس چرا می‌گوید: «آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ» یعنی ایمان آوردند و قبل از آن مدّت‌ها تقوا داشتند، یعنی وقتی ایمان به این‌ها عرضه شد و این‌ها ایمان آوردند، تقوا پیشه کردند، این‌ها آماده بودند، «إن تَتَّقُوا اللَّهَ يَجعَل لَكُم فُرقانًا»[13] بعد چشم‌شان به حقایقی باز شد، ایمانِ ثانویه آوردند، اگر اینطوری باشند «لَهُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا»[14] به این‌ها بشارت می‌دهند، من خودم را نگاه می‌کنم… اگر آیاتِ قرآن نبود، دهانِ من بسته می‌شد و نمی‌توانستم بیان کنم، الآن فرصت است…

شدّتِ رحمتِ خدای متعال
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ»[15] ای مؤمنین ایمان بیاورید، این ایمان بیاورید یعنی امشب…

ما نمی‌توانیم تغییرِ ناگهانی کنیم، اگر امشب در جمعِ ما (روایات می‌گوید) یک نفر تصمیم بگیرد که یک قدم در راهِ خدای متعال بردارد، فقط یک قدم، برکتِ آن نه فقط به اهلِ جمع، که به شهرِ ما می‌رسد، امشب فرصت داریم، من این مطلب را هر سال می‌گویم، چون واقعاً شرمنده‌ی حضرت حق هستم…

اگر به ما بود، چقدر آیات و روایات به ما روزه‌ی مستحبی را تأکید کردند؟ چقدر گفتند عبادت؟ چقدر گفتند اگر شما در ماهِ رجب، قدرِ شب‌های آن را بدانید، روزهایش را روزه بگیرید، روز قیامت می‌گویند: «أینَ الرَّجَبیُّون»، من باختم؛ هرچه خدای متعال تشویق کرد من زیرِ بار نرفتم، خودم را نگاه می‌کنم….

فرمود ماه شعبان… «یَدعَوا فى صِیامِهِ وَ قِیامِهِ فى لَیالیهِ وَ اَیّامِهِ بُخُوعاً لَكَ فى اِكْرامِهِ وَاِعْظامِهِ»[16] پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم صبح و شبِ ماهِ شعبان را رها نمی‌کردند، به ما خیلی از این‌ها گفته‌اند؛ من به خودم رجوع می‌کنم، چه کار کرده‌ای؟

حضرت حق یک منّتی گذاشتند… دیده‌اید گاهی منزل کسی می‌روی و می‌گوید شام بمان، قبول نمی‌کنی و می‌روی، یک وقت می‌گوید بخدا اگر شام نمانی به من برمی‌خورد، دیگر خیلی باید رفیق باشد…

حضرت حق وقتی به ماه مبارک رمضان رسید، دلش به حالِ ما سوخت که مثلِ ماه رجب و شعبان، آن را هم از دست ندهیم، برای همین هم روزه‌ی ماه رمضان را به ما واجب کرد.

یک بیچاره‌ای می‌گوید: یعنی چه که من روزه بگیرم؟ نمی‌فهمد که میهمانی‌ای است که در این ماه امیرالمؤمنین علیه السلام میهمانِ حضرتِ حق بوده است، من را برای چه دعوت کرده است؟

کَرَمِ صاحب کَرَم فرصت را به ما می‌گوید، ولی نستجیر بالله من قدر نمی‌دانم.

وفای به عهد
حضرت حق می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ»[17] ایمان بیاورید، «يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ» دنیا و آخرت به شما می‌دهم، ولی ایمان بیاورید یعنی چه؟ یعنی بایستید، کجا لَنگ می‌زنم؟ حسابِ مالی‌ام درست است؟ ما بیچاره‌ایم! در کشور شیعه پنجاه درصدِ چِک های سال گذشته وصول نشده است، این فاجعه است، این وفای به عهد است؟ اگر خدای ناکرده در جمعِ ما کاسبی هست که وفای به عهد ندارد، قصد کند که یا چک ندهد یا حتما وفای به عهد کند، اگر قصد کند، خدای متعال می‌داند که برکتِ این کارِ او همه‌ی ما را می‌گیرد.

اگر فقط قصد کرده‌ایم که در جلسه بیاییم و گریه کنیم و برویم، فقط لذّتِ آن را می‌بریم، یک آرامشی هست، آرامش بخش است… فقط یک قدم، من باید امشب تصمیم بگیرم، دعا کنید منِ بدبخت بتوانم امشب تصمیم بگیرم، خدای متعال می‌داند که برکتِ آن برای شما هم خوب است، شما هم ان‌شاء الله خوب هستید.

اهلِ تَبَختُر
به زودی فرصت می‌گذرد، می‌گویند: «لِمَنِ الْمُلْكُ»[18] خیلی تَبَختُر داشتی، خیلی انسانِ محترمی بودی، وقتی پدرت می‌خواست با تو صحبت کند، باید حواسِ خود را جمع می‌کرد.

«وَسِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ زُمَرًا»[19] نمی‌گویند بفرمایید، می‌کِشند و می‌برند، «وَسِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا» انسان‌های محترم را می‌کِشند و می‌برند، «إِلَى جَهَنَّمَ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاءُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا» به جهنّم که نزدیک می‌شود، و از آن طرف هم «وَ جِي‌ءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ»[20] جهنّم را به سمتِ این‌ها می‌آورند، این‌ها چه کسانی هستند؟ تا می‌رسند در باز می‌شود، «وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا»[21] دلِ‌ خزنه‌ی جهنّم به حالِ این‌هایی که می‌آورند و التماس می‌کنند می‌سوزد، می‌گویند: «أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِ رَبِّكُمْ» کسی نبود آیاتِ خدای متعال را برای شما بخواند؟

ما چه داریم که بگوییم؟ ما که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم داریم، ما که امیرالمؤمنین علیه السلام داریم، آن‌ها که برای ما خواندند، چیزی هست که خیلی خطرناک است، خدای متعال می‌داند که اصلاً می‌ترسم بیان کنم، این دو سه آیه‌ای که می‌خواهم بخوانم بیانَم را بهم ریخته است.

نامه‌ی اعمال
ما یک چیزی از نامه‌ی اعمال شنیده‌ایم، فقط یک نامه‌ی مکتوب نیست که کسی از آن خبر نداشته باشد، «وَكُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ فِي عُنُقِهِ»[22] نامه‌اش را که به گردنِ او می‌اندازند، نامه‌اش اینطور نیست که یک دفتر باشد و چهار حساب در آن نوشته شده باشند و فقط نویسنده‌ی نامه و گیرنده مشخص باشد، «وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَابًا يَلْقَاهُ مَنشُورًا» این کتابِ منشور است.

خدای متعال می‌فرماید هرچه این‌ها فراموش کرده‌اند، من امروز همه را حاضر می‌کنم، فرمود تمامِ اعمالِ‌شان را «أَحْصَاهُ اللَّهُ وَنَسُوهُ»[23] اصلاً من در یاد نداشتم که بیست سالِ پیش چه کرده بودم، همه‌ی عمل خودم را مقابلِ خودم حاضر می‌بینم، ایستاده‌ام و عملِ من کنارِ من است، هر کس رد شود می‌بیند، چقدر من خودم را مخفی کرده بودم؟

«وَكُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ فِي عُنُقِهِ»[24] بندِ آن را به گردنم انداخته‌اند، «وَنُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كِتَابًا يَلْقَاهُ مَنشُورًا» این کتاب باز است، همه دارند حقیقتِ این کتاب را می‌بینند، به من می‌گویند: «اقْرَأْ كِتَابَكَ»[25] بخوان! «كَفَى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا» هرچه خودت بگویی، همان بلا را به سرِ تو می‌آوریم، از مردم پنهان می‌کردی.

می‌فرماید: «يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعًا»[26] همه را که جمع می‌کند، «فَيُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا» اعمالِ‌شان را به آن‌ها خبر می‌دهد و بعد می‌فرماید: «أَحْصَاهُ اللَّهُ» خدای متعال همه را جمع کرده است، «وَنَسُوهُ» یادتان رفته است، نگاه می‌کند و تعجب می‌کند، «بَلْ بَدَا لَهُم مَّا كَانُوا يُخْفُونَ مِن قَبْلُ»[27] در یاد داری که مخفی کرده بودی؟ «بَدَا لَهُم مَّا كَانُوا يُخْفُونَ مِن قَبْلُ» هرچه مخفی کرده بودی، اینجا نشان می‌دهم، نستجیر بالله «وَوُضِعَ الْكِتَابُ»[28] کتاب را در مقابلش باز می‌کند، «فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ» خوف وجودِشان را می‌گیرد، «مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَ لَا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا» انسان همه‌ی اعمالِ کوچک و بزرگِ خود را در مقابلِ خود می‌بیند، هر کاری کرده است، «وَ وَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا» اینجا حاضر می‌بیند، «وَ وَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا ۗ وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا» خدای متعال که ظلم نمی‌کند، عملِ تو حاضر است.

در بعضی از روایات است که وقتی پرونده‌ی اعمالِ برخی انسان‌ها را می‌آورند، وقتی اعمالشان را می‌بینند، خودشان سرشان را پایین می‌اندازند و به سمتِ جهنم می‌رود، از خجالت که مابقیِ آن را نخوانند، می‌گوید که من فهمیدم، و خودش به سمتِ جهنّم می‌رود…

«يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا»[29] هر کارِ خیری که انجام داده است، می‌بیند که آنجاست، «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا» همه‌ی آن‌ها حاضر است، «وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ» مردم ایستاده‌اند و در حالِ تماشا هستند، کارهای زِشتِ او هم حاضر است، «تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا» می‌گوید که ای کاش می‌شد این اعمالِ من کمی آنطرف‌تر بروند، هر کسی رد می‌شود آن‌ها را می‌بیند و می‌گوید ای نامرد! این که در محلِّ ما بود، به ناموسِ ما نگاه کرده است، پشتِ سرِ من حرف زده است، آنجا چطور حساب کشیده است؟

امید به خدای متعال در روز قیامت
از اینجا به بعد می‌خواهم دو سه جمله بگویم تا هم کمی امید به شما و خودم دهم، و هم اینکه دو شبِ قبل عرض کردم، ان شاء الله اگر خدای متعال شما را در دنیا گرفتارِ مشکلی کرد، شما را با کریم درگیر کند.

فرمود: «وَ أنَّ الرّاحِلَ إلِیک قَرِیبُ المَسافَة»[30] هرچه بیچاره هستی، اینطور نیست که اگر مثلاً بیست سال، سی سال، پنجاه سال خطا کردی، لازم باشد بیست سال تا درست شود.

یک شبِ قدر به حضرت زهرا سلام الله علیها توسّل کنی… «وَ أنَّ الرّاحِلَ إلِیک قَرِیبُ المَسافَة» حُرّ هم که باشی، اگر یک لحظه فقط یک «غلط کردم» بگویی… این آیه را ببینید، من نمی‌خواهم منبر را گرم کنم، امشب دیدید که من اصلاً حرفی نزدم، در حالِ متن‌خوانی هستم.

«يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُّحْضَرًا»[31] هر کارِ خیری که انجام دادید، حاضر است، نه اینکه نوشته‌ی آن در کتاب حاضر باشد، همه از دور عملِ او را می‌بینند، «وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ» هر کارِ زشتی هم که انجام داده است حاضر است، «تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا» می‌گوید ای کاش یک طوری می‌شد این اعمالِ من کمی آنطرف‌تر بروند تا معلوم نشود این‌ها برای من است، حضرتِ حق می‌فرماید: « وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ» خدای متعال قبل از اینکه شما از این دنیا بروید، در حالِ تحذیرِ شماست، بعد برای اینکه ما ناامید نشویم می‌فرماید: «وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» هنوز فرصت دارید، «وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ».

«وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ»[32] از شما می‌گذرم، فرصت دارید؛

امام زمان ارواحنا فداه شما را در خانه‌ی خود دعوت کرده است، من تا عمر دارم، هر شبِ قدر این روایت را می‌گویم:

پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: اگر دیدید شب کسی درِ خانه‌ی‌تان آمد (مخصوصاً مَرد) خانه‌ی شما را در زد، حتی اگر ظنّ دارید که دروغ می‌گوید، دستِ خالی او را رد نکن، فقر می‌آورد.

یا صاحب الزّمان! شب هنگام درِ خانه‌ی تو آمده‌ایم، «يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُزْجَاةٍ»[33] بضاعتی نداریم، دستِ خالی آمده‌ایم، «فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا».

جدّتان فرموده قبیح است که شب هنگام مردی درِ خانه‌ی تان بیاید و او را دستِ خالی رد کنی.

فرمود: «وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ»[34] بعد آدرس داد «قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ»[35] ای پیغمبر! بگو اگر فکر می‌کنید خدا را دوست دارید، بگو «فَاتَّبِعُونِي» امشب نیّت کنیم ببینیم کدامیک از عوامل الهی در زندگی‌مان زمین است، حداقل یکی از آن‌ها را عهد کنیم که برداریم، «فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ» خودش بلافاصله اینطور فرموده است، «وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ» اگر می‌خواهی خدای متعال بگذرد امشب باید عهد کنیم، «وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ‌».

آیاتی را رد می‌کنم، وقت گذشت، چیزی که من خودم خیلی نگران هستم، این است که شما می‌دانید، در مسئله‌ی قیامت با این عمل که می‌گویند: «اقْرَأْ كِتَابَكَ كَفَى بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيبًا»[36] امروز خودت داور باش، خودت این عملِ خودت را نگاه کن، هرچه گفتی، همان! کسی نمی‌تواند خلاف بگوید، مسئله‌ی شهود است.

امیرالمؤمنین سلام الله علیه می‌فرماید: وقتی او را می‌برند «فِی مَوْقِفٍ مَهِیلٍ»[37] در یک جایگاه حول انگیز، «وَ مَشْهَدٍ جَلِیلٍ» در یک جایگاهِ بلند، «بَینَ یدَی مَلِکٍ العظیم» در برابرِ حضرتِ حق، «بِكُلِّ صَغِیرَةٍ وَ كَبِیرَةٍ عَلِیمٍ» قاضی آن روز همه چیز را می‌داند، حضرت می‌فرماید به اینجا که می‌رسد، می‌خواهد حرف بزند، احساس می‌کند که گلوی او را فشار داده‌اند و نمی‌تواند حرف بزند، (از شدّتِ حیاء) اینجا اتّفاقی که می‌افتد این است که عده‌ای می‌آیند و شهادت می‌دهند، اینجا حرف زیاد است، شاید این بحثِ شهادت را برای بعداً بگذارم، فقط یک جمله‌ی آن را عرض می‌کنم که بعد توسّل کنم، اگر از مردم در روز قیامت خجالت بکشیم طوری نیست، اعمال‌مان را به امیرالمؤمنین علیه السلام عَرضه کرده‌اند، به امام زمان ارواحنا فداه عَرضه کرده‌اند، آن‌جا نمی‌توانیم در صورتِ آن بزرگواران نگاه کنیم.

امام صادق علیه السلام فرمودند: ای بندگانِ خدا! اعمالِ شما را روزی دو مرتبه به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نشان می‌دهند، حیاء کنید.

شهود آنقدر خطرناک نیست؛ خدایا! ما را مقابلِ حضرتِ زهرا سلام الله علیها شرمنده نکن.

خدای ناکرده، هرچه کرده‌ام در مقابلِ آن بزرگواران می‌آورند و آن اعمال شهادت می‌دهند.

این از آن طرف که ما تَحزیر نیاز داریم، خدا آیت الله حاج آقا مجتبی را رحمت کند، می‌فرمود: والله خدای متعال شما را در شبِ قدر بخشیده است، چیزهایِ بیشتر از او بخواهید.

خدایا! ما میخواهیم سالِ بعد در شب‌های قدر که نزدِ تو آمدیم، بجای اینکه این اندازه از اعمالِ‌مان ناامید باشیم، رفاقتِ با امام زمان ارواحنا فداه بخواهیم.

همه‌ی این‌ها بستگی به یک تصمیم دارد، شما یک تصمیم بگیرید، او شما را متحوّل می‌کند.

علّتِ عاقبت بخیریِ جنابِ زُهیر علیه السلام
یک شب داستانِ جناب حُرّ علیه السلام را عرض کردیم، خودِ امام برای او فرصت ایجاد کرد، خیلی کارها کرده بود، یک لحظه وقتی نامِ مادرش برده شد، آمد اسم ببرد، یک لحظه کَفِّ نَفس کرد، گفت: نه! من نامِ مادرِ شما را نمی‌بَرم.

یکی از آن اشخاصی که با اهل بیت علیهم السلام فاصله دارد «زُهیر» است. اصلاً هرکجا که اهل بیت علیهم السلام توقّف می‌کنند، او سعی می‌کند در مکانِ دیگری بایستد، امام زمان سلام الله علیه، امامِ معصوم امامِ همه‌ی عالَم است، شمر را دعوت می‌کند، چه برسد به زهیر.

نقطه‌ی پیروزیِ زهیر کجاست؟ شوخی نیست که، اصلاً یک حقّی را هم به آدم بگویند، برای یک حقّی که می‌خواهد اعتراف کند، یک لحظه سیدالشهداء علیه السلام با او صحبت می‌کند، او را یادِ خاطره‌ی روایتِ نبوی می‌اندازد، با زن و بچه آمده است…

اقوامِ امام حسین علیه السلام در کربلا آمدند، یکی گفت حسین جان من فکر می‌کردم که پدرِ شما دروغ گفته است، (نستجیر بالله) با یکدیگر که از صفّین برمی‌گشتیم، به همین محل آمدیم، از اسب پیاده شد، گریه کرد، فرمود اینجا خیمه می‌زنند، اینجا اهل و عیال‌شان می‌نشینند، آن‌جا خونشان را می‌ریزند، (این مطلب را هم شیعه و هم سنّی نقل کرده است) رفتم به همسرم گفتم که گویا این علی توهّم دارد(نستجیر بالله)، غیب می‌گوید، همسرم گفت: علی بن ابیطالب دروغ نمی‌گوید. من آن روز باور نکردم، امروز که به کربلا آمدیم، نگاه کردم به خاطر آوردم که امیرالمؤمنین علیه السلام اینجا فرمود «هاهُنا مَسفَک دِمائِهِمْ» خون‌هایشان را اینجا می‌ریزند.

امام حسین علیه السلام فرمودند: پس تو دیگر حجِت داری، تو می‌مانی؟ گفت: نه! دخترانِ من در کوفه در خطر هستند…

یک لحظه تصمیم لازم است.

زهیر به دنبالِ خود زن و بچه داشت، تصمیم گرفت که سراغِ حضرت بیاید، من معتقد هستم که سیدالشهداء علیه السلام به زهیر نگاهِ خاص کرده است، ولی این بعد از تصمیم است، چه می‌شود «وَ أنَّ الرّاحِلَ إلِیک قَرِیبُ المَسافَة»[38] تو یک قدم بردار، زهیر تصمیم گرفت که خود را خرجِ سیدالشهداء علیه السلام کند.

زهیر که همسرش او را به زور فرستاده بود، به خیمه برگشت و به همسرش گفت: همه‌ی اموال برای تو، تو را هم طلاق دادم که بعد از من تو اذیّتت نکنند، اذیّت فقط برایِ…

تصمیم گرفت، شوخی که نیست انسان بخواهد پای تصمیمِ خود جان بدهد، یک تصمیم گرفت.

زهیر چه زمانی فرصت داشت که عارف شود؟ که شبِ عاشورا وقتی حضرت فرمود بروید و شب را غنیمت بشمارید، اوّل قمرِ بنی هاشم علیه السلام صحبت کرد، نفرِ دوم زهیر بلند شد.

گفت: بخدا اگر هزار مرتبه مرا بکشند و بسوزانند، دست از تو بر نمی‌دارم.

این معرفت از کجاست؟ این عنایتِ امام است. «وَ أنَّ الرّاحِلَ إلِیک قَرِیبُ المَسافَة»

یا صاحب الزمان! دو شبِ پیش هم عرض کردم، هرچه به نامه‌ی اعمالِ خود نگاه می‌کنم… این هم از شما آموختم، در زیارتنامه‌هایتان فرمودید به ما اینطور بگویید، در نامه‌ی اعمالِ خود که نگاه می‌کنم، می‌بینم هیچ ندارم.

خدا حاج آقا مجتبی رحمت الله علیه را رحمت کند، شاید هر سال این مطلب را تکرار می‌کرد، می‌فرمود: البته بگویم‌ها، یا امیرالمؤمنین، یا الله، یا صاحب الزمان، امشب خیلی هم دستِ خالی نیامده‌ام، اگر عَمَل می‌خواهی خبری نیست، ولی این محبّتِ شما که در دلِ من است، این را راست می‌گویم، این را نمی‌توانی انکار کنی.

قبل از اینکه بخواهم روضه بخوانم، خدایا! به دلِ سوخته‌ی امشبِ امیرالمؤمنین علیه السلام، به برکتِ امیرالمؤمنین علیه السلام در دلِ ما یک نیّتِ عزمِ جزمی برای تغییر القاء بفرما. (الهی آمین)

حالا می‌خواهم روضه بخوانم.

روضه شب آخر امیرالمؤمنین علیه السلام
یکی از ویژگی‌هایِ امامِ معصوم این است که فراموشی ندارد، فراموشی نعمتِ بزرگی است، انسان گاهی داغِ عزیز می‌بیند، اگر فراموش نکند، اصلاً زندگیِ او تعطیل می‌شود، ولی امام نمی‌تواند فراموشی داشته باشد، امام چون امام است فراموشی ندارد.

برای امیرالمؤمنین علیه السلام نسیان صفر است، یعنی امروزِ او با سی سالِ بعدِ او، هیچ تفاوتی ندارد.

شما تفاوت را ببینید، خواستید ببینید که امام کیست، توجّه کنید که حضرت زینب کبری سلام الله علیها یک سال بیشتر بعد از کربلا دوام نیاوردند، امام زین العابدین روحی له الفداه سی و چهار سال در همان حال است، فراموشی ندارد.

اصلاً نیاز نیست طفلِ شیرخوار ببیند و به یادِ آن روز بیفتند، این را بهانه می‌کند که به دیگران بگوید.

امیرالمؤمنین روحی له الفداه سی سال زنده بود، مگر آن لحظه که روی صورتِ مجروحِ فاطمه سلام الله علیها خاک ریخت را فراموش می‌کند؟

بیست و پنج سال در مدینه بود، هر مرتبه که مغیره را می‌دید مگر فراموش می‌کرد؟ قنفذ را می‌دید، مگر فراموش می‌کرد؟ دلتنگ بود…

شنیده‌اید که امشب برای امیرالمؤمنین علیه السلام شیر آوردند، بلکه این زخمِ سر را مداوا کنند، برای جگرِ سوخته‌ی او چه آوردید؟

امشب وصیّت کرد، مثل امشبی فرمود: «كَفى بالمَوتِ واعِظا»[39] فدایت بشوم آقا جان، هر انسانی که خودش را نگاه می‌کند، لحظه‌ی مرگ سعی می‌کند خودش را خسته نکند، امیرالمؤمنین علیه السلام مثل امشبی ابتدا یک گِله کردند و فرمودند: «وَ إِنَّمَا کُنْتُ جَاراً جَاوَرَکُمْ بَدَنِی أَیَّاماً»[40] ای مردم! یک مدتی بدنِ من همسایه‌ی شما بود، علی که با شما نبود، بدنِ من همسایه‌ی شما بود و شما خیلی نامردی کردید، «وَ إِنَّمَا کُنْتُ جَاراً جَاوَرَکُمْ بَدَنِی أَیَّاماً» قدر ندانستید، ولی با این حال امیرالمؤمنین علیه السلام است، فرمود: «كَفى بالمَوتِ واعِظا» اینکه می‌بینید الان نمی‌توانم دست و پای خود را تکان دهم، من همان کسی هستم که خیبر شکستم، لحظه‌ی مرگ اینطور است، موعظه‌هایش را انجام داد…

دلِ او تنگ بود، دیدند سرِ مبارکِ او به سمتِ در رفت، خیلی هم نمی‌توانست سرِ مبارکِ خود را تکان دهد، چشمانِ مبارکِ او باز می‌شد و مجدد بسته می‌شد، وقتی وصیّت‌هایش را کرد…

یکی از آن‌ها را بگویم، فرمود: «الله الله في الايتام»…

خدا می‌داند یتیمانِ شهدایِ مدافعِ حرمِ افغانستانی خیلی فقیر هستند… این‌ها فردای قیامت نزدِ امیرالمؤمنین علیه السلام می‌آیند و می‌گویند پدرِ ما از ناموسِ امیرالمؤمنین علیه السلام دفاع کرد، حق نبود که ما گرسنه باشیم…

یک لحظه بروم و بیایم…

ز خانه‌ها همه بوی طعام می‌آمد…

یک جمله بیشتر نمی‌خواهم بگویم، وقتی آقا وصیّت‌هایشان را انجام دادند، چشمِ مبارک‌شان سمتِ در بود، می‌رفت و بر‌می‌گشت، یک لحظه دیدند لبخند به لب‌های مبارک‌شان آمد و فرمودند: خوش آمدی، خوش آمدی.

گفتند: آقا با چه کسی صحبت می‌کنید؟ فرمود: هذه فاطمه…

[1] سوره ی مبارکه ی غافر، آیه ی 44

[2] سوره ی مبارکه ی طه، آیات 25 تا 28

[3] صحیفه ی سجّادیه، صفحه 98

[4] مصباح المتهجد شیخ طوسی، ج‏1، ص 401

[5] خطبه متّقین نهج البلاغه

[6] سوره مبارکه انعام، آیه 93

[7] سوره مبارکه انعام، آیه 158

[8] نهج البلاغه، خطبه‌ی متقین

[9] وسائل‌الشيعة جلد 1 صفحه 50

[10] سوره مبارکه نحل، آیه 28

[11] سوره مبارکه مؤمنون، آیه 99

[12] سوره مبارکه یونس، آیات 62 و 63

[13] سوره مبارکه انفال، آیه 29

[14] سوره مبارکه یونس، آیه 64

[15] سوره مبارکه حدید، آیه 28

[16] صلوات هر روز شعبان که از امام سجاد علیه‌السلام روایت شده

[17] سوره مبارکه حدید، آیه 28

[18] سوره مبارکه غافر، آیه 16

[19] سوره مبارکه زمر، آیه 71

[20] سوره مبارکه فجر، آیه 23

[21] سوره مبارکه زمر، آیه 71

[22] سوره مبارکه اسراء، آیه 13

[23] سوره مبارکه مجادله، ایه 6

[24] سوره مبارکه اسراء، آیه 13

[25] سوره مبارکه اسراء، آیه 14

[26] سوره مبارکه مجادله، آیه 6

[27] سوره مبارکه انعام، آیه 28

[28] سوره مبارکه کهف، آیه 49

[29] سوره مبارکه آل عمران، آیه 30

[30] مفاتیح الجنان، دعای ابوحمزه ثمالی

[31] سوره مبارکه آل عمران، آیه 30

[32] سوره مبارکه شوری، آیه 25

[33] سوره مبارکه یوسف، آیه 88

[34] سوره مبارکه آل عمران، آیه 30

[35] سوره مبارکه آل عمران، آیه 31

[36] سوره مبارکه اسراء، آیه 14

[37] خطبه‌ی بدون الف امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه

[38] مفاتیح الجنان، دعای ابوحمزه ثمالی

[39] تحف العقول، صفحه 35

[40] خطبه 148 نهج البلاغه

فیش منبر روز پانزدهم ماه مبارک رمضان1437ه.ق/ آثار و برکات انفاق

بسم الله الرحمن الرحیم

«مَثَلُ الَّذینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی سَبیلِ اللَّهِ کمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی کلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ یضاعِفُ لِمَنْ یشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ»[1]

مناسبت: میلاد امام حسن (ع)

عید است و یا نیمۀ ماه رمضان است؟                           از هر دو بگویم که هم این است و هم آن است
عیدی که به ماه رمضان داد تجلی                             ماهی که در آن روی خداوند، عیان است
ریزد دُر مدح حسن از درج دهان‌ها                                 یا نام دل‌انگیز حسن، نقل دهان‌ است
این بضعۀ پیغمبر و این یوسف زهراست                                  این جان جهان جان جهان جان جهان است
در بین امامان به کرامت شده مشهور                                 یک گوشه ز بیت‌الکرمش باغ جنان است
با چشم خیالش منگر فوق خیال است                                       در حق گمانش نشمر فوق گمان است
گر پایۀ قدرش نگری فوق گمان‌ها                                     ور مدّت عمرش نگری کلّ زمان است

در خال و خطش هر چه بخوانید و ببینید                                        از بوسـۀ پیغمبـر اسـلام نشــان است

با توجه به مناسبتی که در آن به سر می‌بریم، به جاست که از کرم و سخاوت کریم اهلبیت (ع) سخن گفته شود صفتی که بارزترین ویژگی امام مجتبی (ع) می‌باشد و بهترین سرمشق برای دوستداران اوست.

آن حضرت به بهانه‌های مختلف، همه را از خوان کرم خویش بهره‌مند می‌ساخته و آن‌قدر بخشش می‌کرد تا شخص نیازمند بی‌نیاز می‌شد، زیرا بر اساس تعالیم اسلام، بخشش باید به گونه‌ای باشد که فرهنگ ‌گدایی را ریشه‌کن سازد و در صورت امکان، شخص را از جرگه نیازمندان بیرون کند.

سخاوت و انفاق‌های امام حسن مجتبی (ع) زبانزد و دارای اشتهار تاریخی و نمونه‌های فراوانی از آن ضبط و ثبت شده است. بنابر مستندات تاریخی، آن حضرت دو مرتبه همه ثروت خود را در راه خداوند خرج کرد و سه مرتبه همه اموال خود را در راه خدا، به دو نیم تقسیم نموده؛ نیمی را برای فقرا و نیمی را برای خویش نگه داشتند.[3]

حال با توجه به شعار سال، آیا می‌توان گفت که انفاقات و صدقات اقدامی عملی در تحقق شعار اقتصاد مقاومتی است یا خیر؟ آیا دستگیری از محرومان و مستضعفان جامعه تاثیری در رونق اقتصادی کشور دارد؟ اگر مردم کشور ایران این سیره حضرت را الگو قرار دهند چه آثار و برکاتی در زندگی‌شان به دنبال خواهد داشت؟ در صورتی که شخصی از این سیره امام حسن مجتبی (ع) الگو نگیرد و انفاق نکند، چه پیامدهایی زندگی او را تهدید می‌کند؟

مقوله انفاق از جمله مفاهیم ارزشمندی است که در آموزه‌های دینی به خصوص آیات قرآن کریم، مورد توجه و عنایت ویژه‌ای قرار گرفته است. قرآن کریم با تعابیر گوناگونی انسان‌های مؤمن و پرهیزگار را به انفاق و رسیدگی به امور انسان‌های فقیر و مستضعف، توصیه و سفارش نموده است.[4]

البته انفاق اختصاص به امور مالی نیست، بلکه انفاق‌های غیر مالی نیز نوع دیگری از انفاق هستند. در روایات آمده: اگر راه عبور و مرور مردم را باز نگه داری و سد معبر را از بین ببری نوعی انفاق است، اگر کسی از تو آدرسی را بپرسد و تو او را به درستی راهنمائی کنی؛ انفاق است، عیادت از مریض، امر به معروف و نهی از منکر و حتی جواب سلام دادن نیز انفاق است.»[5]

آثار و برکات انفاق

این سبک ارزشمند اگر رعایت شده و به آن عمل شود، آثار و کارکردهای فراوانی در عرصه‌های فردی و اجتماعی، مادی و معنوی و ... در پی خواهد داشت که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

الف) آثار دنیوی

1. افزایش رزق و روزی

باتوجه به آیات و روایات، انفاق و کمک‌های مالی به نیازمندان اگر برای رضای خدا باشد، باعث خیر و برکت و گشایش رزق و روزی خواهد شد.

خداوند متعال می‌فرماید: «مَثَلُ الَّذینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی سَبیلِ اللَّهِ کمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی کلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ یضاعِفُ لِمَنْ یشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ[6]؛ مثل کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند، همانند بذری هستند که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه، یکصد دانه باشد و خداوند آن را برای هر کسی بخواهد (و شایستگی داشته باشد)، دو یا چند برابر می‌کند و خدا (از نظر قدرت و رحمت)، وسیع، و (به همه چیز) داناست.»

در این آیه خداوند کسانی را که اموال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند به دانه‌ای تشبیه کرده که در زمین حاصل‌خیزی رشد و نمو می‌کند، به هفت خوشه تبدیل شده و در هر خوشه صد دانه جای می‌گیرد. به تعبیری انفاق هفتصد برابر پاداش دارد و این ثواب‌ها از خزانه غیب الهی می‌آید که گستره‌اش را کسی درک نمی‌کند؛ البته آنچه در این آیه، مورد تشبیه واقع شده، اختلافی است، برخی آن را مال انفاق کننده گرفته‌اند و برخی دیگر همچون «آیت الله مکارم شیرازی»، آن را شخص انفاق کننده گرفته‌اند که کمال و شخصیت و ارزش‌های انسانی او چند برابر می‌شود.[7] اما هرچه انفاق خالصانه‌تر باشد علاوه بر داشتن نفع مادی برای نیازمند، سود معنوی و رشد پاک‌تر و بیشتری برای انفاق کننده دارد.

البته در آیه فوق می‌توان هر دو برداشت را داشت و رشد مال و افزایش در رزق و روزی صدقه دهنده را نیز مشبه گرفت. مؤید این نظر، روایت پیامبر (ص) است که فرمودند: «تَصَدَّقُوا فَإِنَّ الصَّدَقَةَ تَزِیدُ فِی الْمَالِ کثْرَةً وَ تَصَدَّ‌قُوا رَحِمَکمُ اللَّه[8]؛ صدقه بدهید، زیرا صدقه مال را افزایش می‌دهد. صدقه بدهید، خدا شما را رحمت کند.»

برای روشن شدن این مطلب می‌توان به این مثال نیز توجه کرد: آبخوری‌های مرغداری‌ها به گونه‌ای است که هر وقت آب آن مصرف شود، آب جاری می‌شود لذا هرچه جوجه‌های بیشتری به آن نوک بزنند، آب بیشتری در کاسه جمع می‌شود. در مورد انفاق هم وضع به همین منوال است، انسان به هر مقدار که نان خور دور او باشد، روزی بیشتری نصیبش می‌شود، اما اگر سفره‌اش را بست و جلوی مصرف را گرفت، روزی هم بند می‌آید.[9]

سه روز بود که در خانه حضرت علی (ع) غذایی پیدا نمی‌شد. حضرت فاطمه (س) پیراهن خود را به امام علی (ع) تقدیم کرد تا آن را بفروشند. آن حضرت پیراهن را به شش درهم فروختند. در میانه راه، فقیری درخواست کمک کرد. امیرالمؤمنان (ع) آن شش درهم را به او بخشیدند.

پس از این جریان، مردی ناشناس، سوار بر شتر در برابر حضرت ظاهر شد و عرض کرد: ای ابوالحسن! این شتر را از من خریداری کن. علی (ع) فرمود: من پول خرید شتر را ندارم؛ اما مرد ناشناس اصرار کرد که حاضر است آن شتر را به صد درهم و به نسیه بفروشد، امام (ع) قبول کرد و شتر را به نسیه خرید. در مسیر راه، با مرد عربی روبرو شد. از امام علی (ع) خواست تا شتر را به او بفروشد. علی (ع) قبول کرد و آن مرد عرب شتر را به صد و شصت درهم خرید.

امیر مومنان (ع) هنوز به خانه نرسیده بودند که مرد اولی را دوباره ملاقات کرد، صد درهم او را پرداخت و به خانه آمد. شصت درهم باقی مانده را به حضرت زهرا (س) تقدیم کرد و سپس فرمود: شش درهم را با خدا معامله کردم و در برابر آن، خداوند شصت درهم به من عطا کرد. پیامبر اسلام (ص) که شاهد جریان بودند تبسمی نموده و فرمودند: آن مرد ناشناس اول، حضرت جبرئیل امین و مرد ناشناس دوم حضرت میکائیل بود.[10]

خداوند متعال با اشاره به عواقب شوم بی‌توجهی به بندگانش، در سوره قلم داستانی را بیان می‌فرماید: «مردی هر سال هنگام برداشت میوه باغ خود، فقرا را بی‌نصیب نمی‌گذاشت. فرزندان او پس از مرگش راه دیگری پیش گرفتند و برای فرار از چشمان ملتمس فقرا بنا گذاشتند تا سحرگاه میوه‌ها را جمع‌آوری کنند. سحرگاه موعود که فرا رسید، با باغی مواجه شدند که صاعقه آن‌را به خاکستر تبدیل کرده بود و به فرموده قرآن: «فَأَصْبَحَتْ کالصَّرِیمِ[11]؛ پس آن باغ سرسبز، هم چون شب سیاه و ظلمانی شد.»

چون تیشه مباش و جمله برخود متراش چون رنده ز کار خویش بی بهره مباش

تعلیم ز اره گیر در کار معاش چیزی سوی خود می‌کش و چیزی می‌پاش[12]

با تضمینی که خداوند برای انفاق بیان فرموده، آیا جای شک و تردید برای ما باقی می‌ماند تا از معامله با خدا سرباز زنیم؟

2. تعادل اقتصادی بین قشرهای مختلف

از جمله معضلات بزرگ اجتماعی در هر عصری، فقر، محرومیت و نظام‌های طبقاتی است که در سایه شوم تبعیض و بی عدالتی رشد و نمو می‌نماید و بر‌ روابط انسان‌ها سایه افکنده، مشکلات فراوانی را در سطح جامعه به وجود می‌آورد. انفاق به معنی عام آن، از جمله ابزاری است که می‌تواند تا حدود زیادی بر روابط اقتصادی انسان‌ها و اقشار مختلف جامعه، تأثیر داشته و تعدیل ایجاد نماید و فاصله‌های طبقاتی را کمتر نموده و یا به کلی نابود سازد.

با توجه به نقش انفاق و رسیدگی به امور نیازمندان، خدای سبحان خطاب به ثروتمندان جامعه می‌فرماید: «وَ لا یأْتَلِ أُولُوا الْفَضْلِ مِنْکمْ وَ السَّعَةِ أَنْ یؤْتُوا أُولِی الْقُرْبی وَ الْمَساکینَ وَ الْمُهاجِرینَ فی سَبیلِ اللَّهِ[13]؛ آن‌ها که از میان شما دارای برتری [مالی] و وسعت زندگی هستند نباید سوگند یاد کنند که از انفاق نسبت به نزدیکان و مستمندان و مهاجران در راه خدا دریغ نمایند.»

اگر ثروتمندان جامعه، بخشی از سرمایه خود را برای سر و سامان دادن به زندگی فقرا و نیازمندان اختصاص داده و صرف کنند، علاوه بر اجر و پاداش معنوی، به خود و حفظ ثروت خویش نیز کمک کرده و جلوی بخش عمده‌ای از ناامنی‌ها را که زائده و مولود فقر و تهی دستی است، خواهند گرفت. افراد خلاف‌کار اگر از لحاظ اقتصادی تأمین شوند، اکثرشان دست از خلاف کاری برداشته و سر در خط قانون خواهند نهاد و مثل بقیه به زندگی عادی و معمولی بازخواهند گشت.

بنابراین انفاق، قبل از آن که به حال محرومان، مفید باشد، به نفع ثروتمندان خواهد بود، زیرا تعدیل ثروت، حافظ ثروت است.

قرآن یکی از آثار مهم صدقه را ایجاد و گسترش امنیت در جامعه می‌داند. کسانی که در راه خدا انفاق می‌کنند، این فرصت را به دیگر اعضای جامعه می‌دهند تا از نظر مادی و معنوی به یکدیگر نزدیک شوند، چرا که گسترش تضادهای طبقاتی و افزایش آن، زمینه را برای ایجاد بحران داخلی فراهم می‌آورد و دشمن را برای هجوم ترغیب می‌کند.

خداوند می‌فرماید: «وَ أَنْفِقُوا فی سَبیلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیدیکمْ إِلَی التَّهْلُکةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُحْسِنینَ[14]؛ در راه خدا انفاق کنید و با دستان خویش، خود را به هلاکت نیاندازید و نیکی کنید به راستی که خدا نیکوکاران را دوست دارد.»

نقل شده امام حسن مجتبی (ع) به همراه امام حسین (ع) و عبدالله بن جعفر، به زیارت خانه خدا رفتند. در راه برای رفع تشنگی و گرسنگی به چادر صحرایی پیرزنی پناه بردند که شیر تنها گوسفندش را که تمام سرمایه زندگی‌اش بود، برای رفع تشنگی آن‌ها و گوشتش را بعد از سر بریدن براي سیر شدن به ایشان داد. بعد از سال‌ها که خشکسالی شد. این پیرزن به همراه همسرش به مدینه هجرت کردند و پیرزن مشغول گدایی شد. امام حسن (ع) او را دید و شناخت. آن حضرت دستور داد تا اموال فراوانی از جمله هزار مثقال طلا به او بدهند و امام حسین (ع) نیز همین مقدار به او کمک کرد.[15]

در این جریان زمانی‌که امام حسن و امام حسین (عل) نیازمند آشامیدنی برای رفع عطش بودند، پیرزن به آن‌ها کمک کرد و در زمان خشک‌سالی، این بزرگواران به پیرزن کمک کردند و این امر سبب تعادل واقع شدن بین این دو گروه شد.

فیض کاشانی هم در شعر زیبایی اشاره به این بحث دارد:

بیا تا مونس هم، یار هم، غمخوار هم، باشیم                            انیس جان غم، فرسوده بیمار هم، باشیم

شب آید، شمع هم، گردیم و بهر یکدیگر سوزیم                           شود چون روز، دست و پای هم، در کار هم باشیم

دوای هم، شفای هم، برای هم، فدای هم                           دل هم، جان هم، جانان هم، دلدار هم باشیم

به هم، یک تن شویم و یک دل و یک رنگ و یک پیشه                                  سری در کار هم، آریم و دوش بار هم باشیم[16]

3. آرامش روحی و روانی

دغدغه اصلی انسان‌ها در طول تاریخ، رسیدن به آرامش بوده است، تلاش آنان از ابتدای خلقت تا حال، متوجه این اصل بوده که چه تدبیری بیندیشند تا بتوانند آرامش را برای خود و نزدیکان خویش فراهم سازند.

خدای سبحان می‌فرماید: «الَّذینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُون[17]؛ آن‌ها که اموال خود را، شب و روز، پنهان و آشکار، انفاق می‌کنند، مزدشان نزد پروردگارشان است؛ نه ترسی بر آن‌هاست و نه غمگین می‌شوند»

در آیه دیگری می‌خوانیم: «وَ مَثَلُ الَّذینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ کمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُکلَها ضِعْفَینِ فَإِنْ لَمْ یصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ[18]؛ و (کار) کسانی که اموال خود را برای خشنودی خدا و تثبیت (ملکات انسانی در) روح خود، انفاق می‌کنند، همچون باغی است که در نقطه بلندی باشد و باران‌های درشت به آن برسد، (و از هوای آزاد و نور آفتاب، به حد کافی بهره گیرد) و میوه خود را دو چندان دهد (که همیشه شاداب و با طراوت است.) و خداوند به آنچه انجام می‌دهید، بیناست.»

در این آیه نیز خداوند در مثالی زیبا انفاق کنندگان را همچون باغ خودشان خرم و زنده‌دل معرفی کرده و انفاقشان تا این اندازه پر ثمر است.

انگیزه این افراد از صدقه دادن، رشد کمالات نفسانی همچون ایثار، سخاوت، نوع‌دوستی و... است که به منظور تقویت هرچه بیشتر گام‌هایشان انجام می‌شود. برخی از مفسران جمله «وَ تَثْبیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ» را به آرامش تفسیر کرده‌اند که پس از انفاق برای انفاق کننده و سپس برای انفاق شونده و به طور کلی برای جامعه حاصل می‌شود؛ بنابراین انفاق کنندگان واقعی کسانی هستند که تنها به خاطرخشنودی خدا و پرورش فضائل انسانی و تثبیت این صفات در درون جان خود و همچنین پایان دادن به اضطراب و ناراحتی‌هایی که بر اثر احساس مسئولیت در برابر محرومان در وجدان آن‌ها پیدا می‌شود اقدام به انفاق می‌کنند.[19]

روزی شخصی به خدمت امام حسن (ع) آمد و عرض کرد: ای فرزند امیرالمؤمنین (ع)! من دشمن بی‌رحم ستمکاری دارم که حرمت پیران را نگه نمی‌دارد و بر خردسالان رحم نمی‌کند. حضرت چون این سخن را شنید فرمودند: بگو دشمن تو کیست تا انتقام تو را از او بگیرم! گفت: دشمن من تهی‌دستی و پریشانی است. حضرت لحظه‌ای سر به زیر افکند، سپس خادم خود را طلبید و فرمودند: آنچه از مال نزد ما مانده است، حاضر کن. او پنج هزار درهم آورد، حضرت همه آن درهم‌ها را به او داد و او را سوگند داد که هر وقت که این دشمن بر تو ستم کرد، شکایت او را پیش من بیاور تا من دفع ستم او از تو بکنم.[20]‌

آثار اخروی انفاق

1. آمرزش گناهان

همه انسان‌ها به جز انبیاء و اولیای الهی، در زندگی خود، دچارخطا و لغزش شده و گناهان کوچک و بزرگی را مرتکب می‌شوند، از جمله ابزاری که باعث می‌شود انسان آثار گناه و خطاهایش را از بین ببرد، حتی آن را تبدیل به حسنات نماید، انفاق و بخشش در حق بندگان خدا و خدمت به مخلوقات الهی است.[21]

در سوره مائده می‌خوانیم: «أَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً لَأُکفِّرَنَّ عَنْکمْ سَیئاتِکمْ وَ لَأُدْخِلَنَّکمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ فَمَنْ کفَرَ بَعْدَ ذلِک مِنْکمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبیلِ[22]؛ به خدا قرض نیکو بدهید [در راه او، به نیازمندان کمک کنید]، گناهان شما را می‌پوشانم [می‌بخشم] و شما را در باغ‌هایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است، وارد می‌کنم؛ اما هر کسی از شما بعد از این کافر شود، از راه راست منحرف گردیده است.»

2.خیر و سعادت ابدی

عمده‌ترین اثر انفاق و رسیدگی به امور نیازمندان واقعی، خیر وسعادت ابدی و حسن عاقبت و فرجام نیکی است که نصیب انسان‌های خیّر و نیکوکارخواهد شد.

در قرآن آمده: «وَ الَّذینَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیةً وَ یدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّیئَةَ أُولئِک لَهُمْ عُقْبَی الدَّار[23]؛ کسانی که به‌خاطر ذات (پاک) پروردگارشان شکیبایی می‌کنند و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه به آن‌ها روزی داده‌ایم، در پنهان و آشکار، انفاق می‌کنند و با حسنات، سیئات را از میان می‌برند پایان نیک سرای دیگر، از آن آن‌هاست ... (همان) باغ‌های جاویدان بهشتی که وارد آن می‌شوند و همچنین پدران و همسران و فرزندان صالح آن‌ها و فرشتگان از هر دری بر آنان وارد می‌گردند ... (و به آنان می‌گویند): سلام بر شما به خاطر صبر و استقامتتان! چه نیکوست سرانجام آن سرا (ی جاویدان)!»

[1]. بقره /216.

[2]. روش ضرورت مطلب.

[3]. تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 215.

[4]. سوره‌های ذاریات آیه 19؛ نحل آیه 96؛ نمل آیه 89؛ انعام آیه 160.

[5]. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ج 7، ص 242 و بحارالانوار، ج 93، ص 182.

[6]. بقره /216.

[7]. مثال‌های زیبای قرآن، ص 106.

[8]. کافی، ج 4، ص 9.

[9]. حائری شیرازی، تمثیلات، ج 2، ص 167.

[10]. بحارالانوار، ج 41، ص 47.

.[11] قلم / 20.

[12]. احمد جامی.

[13]. نور/ 22.

[14]. بقره/ 195.

[15]. بحار الأنوار، ج 43، ص.348

[16]. فیض کاشانی.

[17]. بقره/ 274.

[18]. بقره/ 265.

[19]. تفسیر نمونه، ج ۲، ص 326.

[20]. العدد القویة، ص 359.

[21]. فرهنگ قرآن، ج ۵، ص 255.

[22]. مائده/12.

[23]. رعد/ 22 ـ 24.

لیلة القدر در نگاه علامه طباطبایی (رحمه الله)

اشاره:
مهم ترین مناسبت ماه مبارک رمضان، شب قدر است که هماره مورد توجه مؤمنین بوده و خواهد بود. آنچه در پیش روی دارید بحثی پیرامون شب قدر بر اساس نظرات مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر شریف المیزان است که در دو سوره «قدر» و «دخان » مطرح گردیده است. امید که مورد توجه مبلغان ارجمند واقع شده و راهنمای خوبی برای معرفی این شب در شب های احیاء باشد.

شب قدر یعنی چه؟
مراد از قدر، تقدیر و اندازه گیری است و شب قدر شب اندازه گیری است و خداوند متعال در این شب حوادث یک سال را تقدیر می کند و زندگی، مرگ، رزق، سعادت و شقاوت انسانها و اموری از این قبیل را در این شب مقدر می گرداند.

شب قدر کدام شب است؟
در قرآن کریم آیه ای که به صراحت بیان کند شب قدر چه شبی است دیده نمی شود. ولی از جمع بندی چند آیه از قرآن کریم می توان فهمید که شب قدر یکی از شب های ماه مبارک رمضان است. قرآن کریم از یک سو می فرماید: «انا انزلناه فی لیلة مبارکة » (1) . این آیه گویای این مطلب است که قرآن یکپارچه در یک شب مبارک نازل شده است و از سوی دیگر می فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن » (2) . و گویای این است که تمام قرآن در ماه رمضان نازل شده است. و در سوره قدر می فرماید: «انا انزلناه فی لیلة القدر» (3) . از مجموع این آیات استفاده می شود که قرآن کریم در یک شب مبارک در ماه رمضان که همان شب قدر است نازل شده است. پس شب قدر در ماه رمضان است. اما اینکه کدام یک از شب های ماه رمضان شب قدر است، در قرآن کریم چیزی بر آن دلالت ندارد. و تنها از راه اخبار می توان آن شب را معین کرد.

در بعضی از روایات منقول از ائمه اطهار علیهم السلام شب قدر مردد بین نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان است و در برخی دیگر از آنها مردد بین شب بیست و یکم و بیست و سوم و در روایات دیگری متعین در شب بیست و سوم است (4) . و عدم تعین یک شب به جهت تعظیم امر شب قدر بوده تا بندگان خدا با گناهان خود به آن اهانت نکنند.

پس از دیدگاه روایات ائمه اهل بیت علیهم السلام شب قدر از شب های ماه رمضان و یکی از سه شب نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم است. اما روایات منقول از طرق اهل سنت به طور عجیبی با هم اختلاف داشته و قابل جمع نیستند ولی معروف بین اهل سنت این است که شب بیست و هفتم ماه رمضان. شب قدر است (5) و در آن شب قرآن نازل شده است.

تکرار شب قدر در هر سال:
شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و سالی که قرآن در آن نازل شد نیست بلکه با تکرار سالها، آن شب نیز تکرار می شود. یعنی در هر ماه رمضان شب قدری است که در آن شب امور سال آینده تقدیر می شود. دلیل بر این امر این است که:

اولا: نزول قرآن بطور یکپارچه در یکی از شب های قدر چهارده قرن گذشته ممکن است ولی تعیین حوادث تمامی قرون گذشته و آینده در آن شب بی معنی است.

ثانیا: کلمه «یفرق » در آیه شریفه «فیها یفرق کل امر حکیم » (6) . در سوره دخان به خاطر مضارع بودنش، استمرار را می رساند و نیز کلمه «تنزل » در کریمه «تنزل الملئکه والروح فیها باذن ربهم من کل امر» (7) به دلیل مضارع بودنش دلالت بر استمرار دارد.

ثالثا: از ظاهر جمله «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن » (8) چنین برمی آید که مادامی که ماه رمضان تکرار می شود آن شب نیز تکرار می شود. پس شب قدر منحصر در یک شب نیست بلکه در هر سال در ماه رمضان تکرار می شود.

در این خصوص در تفسیر برهان از شیخ طوسی از ابوذر روایت شده که گفت: به رسول خدا (ص) عرض کردم یا رسول الله آیا شب قدر شبی است که در عهد انبیاء بوده و امر به آنان نازل می شده و چون از دنیا می رفتند نزول امر در آن شب تعطیل می شده است؟ فرمود: «نه بلکه شب قدر تا قیامت هست » (9) .

عظمت شب قدر:
در سوره قدر می خوانیم: «انا انزلناه فی لیلة القدر وما ادریک ما لیلة القدر لیلة القدر خیر من الف شهر» . خداوند متعال برای بیان عظمت شب قدر با این که ممکن بود بفرماید: «وما ادریک ما هی هی خیر من الف شهر» یعنی با این که می توانست در آیه دوم و سوم به جای کلمه «لیلة القدر» ضمیر بیاورد، خود کلمه را آورد تا بر عظمت این شب دلالت کند. و با آیه «لیلة القدر خیر من الف شهر» عظمت این شب را بیان کرد به این که این شب از هزار ماه بهتر است. منظور از بهتر بودن این شب از هزار ماه، بهتر بودن از حیث فضیلت عبادت است. چه این که مناسب با غرض قرآن نیز چنین است. چون همه عنایت قرآن در این است که مردم را به خدا نزدیک و به وسیله عبادت زنده کند. و احیاء یا عبادت آن شب از عبادت هزار ماه بهتر است.

از امام صادق علیه السلام سؤال شد: چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ (با اینکه در آن هزار ماه در هر دوازده ماهش یک شب قدر است) .

حضرت فرمود: «عبادت در شب قدر بهتر است از عبادت در هزار ماهی که در آن شب قدر نباشد.» (10) .

وقایع شب قدر:
1- نزول قرآن:
ظاهر آیه شریفه «انا انزلناه فی لیلة القدر» این است که همه قرآن در شب قدر نازل شده است و چون تعبیر به انزال کرده که ظهور در یکپارچگی و دفعی بودن دارد نه تنزیل که ظاهر در نزول تدریجی است.

قرآن کریم به دو گونه نازل شده است:

1- نزول یکباره در یک شب معین.

2- نزول تدریجی در طول بیست و سه سال نبوت پیامبر اکرم (ص) .

آیاتی چون «قرانا فرقناه لتقراه علی الناس علی مکث ونزلناه تنزیلا» (11) نزول تدریجی قرآن را بیان می کند.

در نزول دفعی (و یکپارچه)، قرآن کریم که مرکب از سوره ها و آیات است یک دفعه نازل نشده است بلکه بصورت اجمال همه قرآن نازل شده است چون آیاتی که درباره وقایع شخصی و حوادث جزیی نازل شده ارتباط کامل با زمان و مکان و اشخاص و احوال خاصه ای دارد که درباره آن اشخاص و آن احوال و در آن زمان و مکان نازل شده و معلوم است که چنین آیاتی درست در نمی آید مگر اینکه زمان و مکانش و واقعه ای که درباره اش نازل شده رخ دهد به طوری که اگر از آن زمان ها و مکان ها و وقایع خاصه صرف نظر شود و فرض شود که قرآن یک باره نازل شده، قهرا موارد آن آیات حذف می شود و دیگر بر آنها تطبیق نمی کنند، پس قرآن به همین هیئت که هست دوبار نازل نشده بلکه بین دو نزول قرآن فرق است و فرق آن در اجمال و تفصیل است. همان اجمال و تفصیلی که در آیه شریفه «کتاب احکمت ایاته ثم فصلت من لدن حکیم خبیر» (12) به آن اشاره شده است. و در شب قدر قرآن کریم به صورت اجمال و یکپارچه بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد و در طول بیست و سه سال به تفصیل و به تدریج و آیه به آیه نازل گردید.

2- تقدیر امور:
خداوند متعال در شب قدر حوادث یک سال آینده را از قبیل مرگ و زندگی، وسعت یا تنگی روزی، سعادت و شقاوت، خیر و شر، طاعت و معصیت و... تقدیر می کند.

در آیه شریفه «انا انزلناه فی لیلة القدر» (13) کلمه «قدر» دلالت بر تقدیر و اندازه گیری دارد و آیه شریفه «فیها یفرق کل امر حکیم » (14) که در وصف شب قدر نازل شده است بر تقدیر دلالت می کند. چون کلمه «فرق » به معنای جدا سازی و مشخص کردن دو چیز از یکدیگر است. و فرق هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقعه ای که باید رخ دهد را با تقدیر و اندازه گیری مشخص سازند. امور به حسب قضای الهی دارای دو مرحله اند، یکی اجمال و ابهام و دیگری تفصیل. و شب قدر به طوری که از آیه «فیها یفرق کل امر حکیم » برمی آید شبی است که امور از مرحله اجمال و ابهام به مرحله فرق و تفصیل بیرون می آیند.

3- نزول ملائکة و روح:
بر اساس آیه شریفه «تنزل الملئکة والروح فیها باذن ربهم من کل امر» (15) ، ملائکة و روح در این شب به اذن پروردگارشان نازل می شوند. مراد از روح آن روحی است که از عالم امر است و خدای متعال درباره اش فرموده است «قل الروح من امر ربی » (16) . در این که مراد از امر چیست؟ بحث های مفصلی در تفسیر شریف المیزان آمده است که به جهت اختصار مبحث به دو روایت در مورد نزول ملائکة و اینکه روح چیست بسنده می شود.

الف: پیامبر اکرم (ص) فرمود: وقتی شب قدر می شود ملائکه ای که ساکن در «سدرة المنتهی » هستند و جبرئیل یکی از ایشان است نازل می شوند در حالی که جبرئیل به اتفاق سایرین پرچم هایی را به همراه دارند.

یک پرچم بالای قبر من، و یکی بر بالای بیت المقدس و پرچمی در مسجد الحرام و پرچمی بر طور سینا نصب می کنند و هیچ مؤمن و مؤمنه ای در این نقاط نمی ماند مگر آنکه جبرئیل به او سلام می کند، مگر کسی که دائم الخمر و یا معتاد به خوردن وشت خوک و یا زعفران مالیدن به بدن خود باشد (17) .

ب: از امام صادق علیه السلام در مورد روح سؤال شد. حضرت فرمودند: روح از جبرئیل بزرگتر است و جبرئیل از سنخ ملائکة است و روح از آن سنخ نیست مگر نمی بینی خدای تعالی فرموده: «تنزل الملئکة والروح » پس معلوم می شود روح غیر از ملائکة است (18) .

4- سلام و امنیت:
قرآن کریم در بیان این ویژگی شب قدر می فرماید: «سلام هی حتی مطلع الفجر» (19) . کلمه سلام و سلامت به معنای عاری بودن از آفات ظاهری و باطنی است. و جمله «سلام هی » اشاره به این مطلب دارد که عنایت الهی تعلق گرفته است به این که رحمتش شامل همه آن بندگان بشود که به سوی او روی می آورند و نیز به اینکه در خصوص شب قدر باب عذابش بسته باشد. به این معنا که عذابی جدید نفرستد. و لازمه این معنا این است که در این شب کید شیطان ها هم مؤثر واقع نشود چنانکه در بعضی از روایات نیز به این معنا اشاره شده است.

البته بعضی از مفسرین گفته اند: مراد از کلمه «سلام » این است که در شب قدر ملائکة از هر مؤمن مشغول به عبادت بگذرند، سلام می دهند.

پی نوشت ها:

1- دخان / 3 .

2- بقره / 185 .

3- قدر / 1 .

4- ر. ک. مجمع البیان، ج 10، ص 519 .

5- ر.ک. تفسیر الدر المنثور، ج 6 .

6- دخان / 6 .

7- قدر / 4 .

8- بقره / 185 .

9- تفسیر البرهان، ج 4، ص 488، ح 26 .

10- فروع کافی، ج 4، ص 157، ح 4.

11- اسراء / 106 .

12- هود / 1.

13- قدر / 1.

14- دخان / 6 .

15- قدر / 4 .

16- اسراء / 85 .

17- مجمع البیان، ج 10، ص 520 .

18- تفسیر برهان، ج 4، ص 481، ح 1.

19- قدر / 5 .