مروری بر اخلاص  

کانال سایت شیعه کوئست در ایتا اینجا کلیک کنید
ریشه های اخلاص
هر چیزی اسباب و علل و ریشه ها و زمینه های خاص خودش را دارد. اخلاص نیز از این امر مستثنا نیست؛ از این رو لازم است برای دست یابی به اخلاص، به اسباب و عوامل آن دست یافت و ریشه های آن را تقویت کرد. اهمّ اسباب و علل اخلاص، امور ذیل می تواند باشد:

1. باور راستین
خدا باوری و یقین به وجود آخرت، از عواملی است که در تقویت اخلاص نقش سازنده دارد. علی علیه السلام فرمود: «سَبَبُ الْاِخْلَاصِ اَلْیَقینُ؛ سبب اخلاص [ورزی] یقین [و باور جزمی[ است.»

آری، کسی که باور دارد همه قدرتها به دست خداست و آگاه به تمام رازها اوست و حساب و کتاب و بهشت و جهنّم فردای قیامت در دست اوست، چگونه می تواند اَعمال را خالص برای او انجام ندهد و دیگران را در آن شرکت دهد!

2. علم و دانش
علم و دانش، مخصوصا علوم دینی، اگر در دل و جان انسان جا گرفت و مصداق این روایت شد که: «اَلْعِلْمُ نُورٌ یَقْذِفُهُ اللَّهُ فِی قَلْبِ مَنْ یَشَاءُ؛ علم نوری است که خداوند در قلب هر کسی بخواهد، قرار می دهد.» ثمره و نتیجه آن اخلاص خواهد بود.

علی علیه السلام فرمود: «ثَمَرَةُ الْعِلْمِ اِخْلَاصُ الْعَمَلِ؛ میوه علم و دانش، اخلاص [ورزی در] عمل است.»

3. کم کردن آرزوها
اصلِ آرزو برای انسان، مفید و ضروری است و اگر آرزو نباشد، خیلی از کارها انجام نخواهد گرفت و بسیاری از تلاشها و پیشرفتها تحقق نخواهد یافت؛ ولی آنچه مذموم است و مردود و انسان را از پیشرفتها باز می دارد و اخلاص و قصد قربت را از انسان می گیرد، آرزوی بیهوده و باطل، طولانی و دور و دراز است.

علی علیه السلام فرمود: «قَلِّلِ الْآمَالَ تَخْلُصْ لَکَ الْاَعْمَالُ؛ آرزوها را کم کن، اعمالت خالص خواهد شد.»

4. ناامیدی از دیگران
قبلاً یادآور شدیم که مخلص کسی است که دست طلب به پیش دیگران دراز نمی کند و چشم امید به دست و جیب دیگران ندارد. در نتیجه، می توان گفت: یکی از حساس ترین عوامل اخلاص، ناامیدی از دیگران و امید مطلق داشتن به خداوند است.

علی علیه السلام می فرماید: «اَصْلُ الْاِخْلَاصِ اَلْیَأْسُ مِمَّا فِی اَیْدِی النَّاسِ؛ ریشه اخلاص ناامیدی از آن چیزی است که در دست مردم است [مثل مال و ثروت و...].»

از کریم می خواهم نه عبد الکریم

آیة الله حجّت وقتی از نجف به قم می آید، مرحوم آیة الله العظمی عبد الکریم حائری به ایشان پیام می فرستد که هر وقت به پول احتیاج داشتی، ما در خدمت هستیم و تقدیم می کنیم.

آیة الله حجت در جواب می گوید: «من از لطف و کرامت ایشان کمال تشکر را دارم؛ ولی اگر من به پول نیاز داشتم، از خود «کریم متعال» درخواست می کنم، نه شیخ عبد الکریم.»

نکته در خور دقت
بسیاری فکر می کنند کار برای خدا با منافع دنیوی آنها سازگاری ندارد و حال آنکه این گونه نیست؛ انسان برای خدا بخورد و بخوابد، هرگز از منافع دنیوی خوردن و خوابیدن محروم نشده است. اگر انسان واقعا از نظر روحی خود را به آنجا رساند که منبر را بدون توقع مادّی برگزار کند، یقینا خداوند بیش از آنچه بناست داده شود، برایش تأمین می کند. آری:

نام احمد نام جمله انبیاست                  چون که صد آمد نود هم پیش ماست

اخلاص در کارها در واقع انتخاب نقطه صد و برگزیدن مرحله بالاتر است.

نکته دقیق تر این است که توجه داشته باشیم کار برای خدا این نیست که انسان از هر تلاشی به جز عبادت خداوند دست بردارد؛ بلکه تلاش برای رفع نیازهای زندگی خود، کار برای اهل و عیال و... همه جزء کارهای خدایی است و هیچ منافاتی با اخلاص ندارد. خوب است این معنی را از زبان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بشنویم:

روزی رسول اکرم صلی الله علیه و آله با اصحاب خود نشسته بود. جوان توانا و نیرومندی را دیدند که اوّل صبح به کار و کوشش مشغول شده است. اصحاب گفتند: این جوان شایسته مدح و تمجید بود، اگر جوانی و نیرومندی خود را در راه خدا به کار می انداخت. رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «این سخن را نگویید! اگر این جوان برای معاش خود کار می کند که در زندگی محتاج دیگران نباشد و از مردم مستغنی گردد، او با این عمل در راه خدا قدم بر می دارد. همچنین اگر کار می کند به نفع والدین ضعیف یا کودکان ناتوان که زندگی آنان را تأمین کند و از مردم بی نیازشان سازد، باز هم به راه خدا می رود؛ ولی اگر کار می کند تا با درآمد خود به تهیدستان مباهات کند و بر ثروت و دارایی خود بیفزاید، به راه شیطان رفته و از صراط حق منحرف شده است.»

آثار گرانسنگ اخلاص
آنچه در اخلاص قابل توجه و اهمیت است، آثار گرانبها و گرانسنگی است که قطع نظر از بُرد تبلیغی، در زندگی دنیوی و آخرتی انسان نقش دارد و جا دارد هر عاقلی به آن توجه کند و به طور جدّی به دنبال ایجاد آن باشد. در این بخش، به اهم آثار اخلاص اشاره می کنیم:

1. خدا با مخلصین است
امروزه معمول است که هر کشور و هر جامعه و هر فردی تلاش می کند خود را به کشور و فردی که دارای قدرت و علم بیشتر است، نزدیک سازد. در هستی، هیچ کس قدرت و علمش به قدرت و علم خداوند نمی رسد و هر قدرتی هم به قدرت او و اراده او وابستگی دارد. آنچه انسان را از حمایت قدرت الهی برخوردار می سازد، اخلاص و نیت پاک است؛ چرا که انسان را کاملاً به خداوند نزدیک می کند.

در روایت آمده است: «مَنْ کَانَ لِلَّهِ کَانَ اللَّهُ لَهُ؛ کسی که [صد در صد] برای خدا باشد [و برای او کار کند]، خدا هم برای او خواهد بود.»

2. هدایت الهی
یکی دیگر از برکات و آثار اخلاص، برخورداری از هدایت ویژه الهی است. قرآن کریم می فرماید: «وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا»؛ «و کسانی که در راه ما تلاش کنند، حتما راههایمان را به آنان می نماییم.» آری، اخلاص باعث می شود تمام عوالم خلقت دلیل راه انسان گردند و آنچه در خود دارند، به او عرضه کنند و با تمام وجود راهنمای انسان باشند.

3. ولایت تکوینی
از آثار اخلاص آن است که تمام موجودات هستی رام انسان مخلص می شوند و در مقابل او خشوع و کرنش می کنند؛ چرا که انسان مخلِص خود رام منشأ قدرتها، یعنی خداوند گشته است.

علی علیه السلام فرمود: «إِنَّ الْمُوءْمِنَ یَخْشَعُ لَهُ کُلُّ شَیْءٍ وَ یَهَابُهُ کُلُّ شَیْءٍ ثُمَّ قَالَ إِذَا کَانَ مُخْلِصاً لِلَّهِ أَخَافَ اللَّهُ مِنْهُ کُلَّ شَیْءٍ حَتَّی هَوَامَّ الْأَرْضِ وَ سِبَاعَهَا وَ طَیْرَ السَّمَاءِ؛ به راستی همه چیز در مقابل مؤمن خشوع می کند و همه از هیبت مؤمن می ترسند. سپس فرمود: هر گاه مؤمن برای خدا خالص باشد، خداوند کاری می کند که همه چیز از او بترسد؛ حتی شیران زمین و درندگان آن و پرندگان هوا.»

حکایت حمّال
یکی از علما نقل می کند: «زمانی که ما در نجف بودیم، حمّالی در آنجا بود که اخلاق عجیبی داشت. او انسان بزرگی بود و حرفهای بزرگی می زد. همین حمّال روزی از یکی از محلات نجف اشرف عبور می کرد. در همان محلّه بچّه کوچکی همراه با مادرش به پشت بام برای پهن کردن رختها رفته بود. متأسفانه تا مادر از او غفلت می کند، بچه از بالای پشت بام سقوط می کند. تمام اطرافیان حیرت زده به بچه نگاه می کنند تا اینکه همین آقا دستهایش را بلند می کند و می گوید: خدایا! او را نگه دار!

پس از گفتن این حرف کودک که معلق بین آسمان و زمین بود، به آرامی [و سلامت] پایین می آید. مردم دور او جمع می شوند و با تعجب از او می پرسند: شما که هستید؟ جواب می دهد: من همان حمّال خودتان هستم؛ فقط تا حال هر چه خدا گفته، بنده گفتم: چشم! حالا بنده یک چیزی گفتم و خدا گوش داد و دعایم را مستجاب کرد.»

این همان ولایت تکوینی است که برای مخلصین ـ هر کس در حدّ و اندازه خودش ـ به دست می آید.

4. دانش و حکمت
هر چند راه معمولی فراگیری دانش، همان تعلیم و تعلّم است؛ ولی این علوم اگر از پشتوانه اخلاص و پاکی برخوردار نباشد، نه مفید هستند و نه ماندگار. بنابراین، اخلاص هم علوم کسبی را مفید و پایدار می سازد و هم خود وسیله ای است برای سرازیر شدن حکمت و دانش از دل بر زبان؛ چنان که رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَا أَخْلَصَ عَبْدٌ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً إِلَّا جَرَتْ یَنَابِیعُ الْحِکْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَی لِسَانِهِ؛ هیچ بنده ای چهل روز برای خدای عزیز و جلیل اخلاص نورزیده است، مگر اینکه چشمه های حکمت و دانش از قلبش بر زبانش سرازیر و جاری شده است.»

5. سرپرستی الهی
هر چند سرپرستی عام الهی شامل همه مخلوقات است؛ اما سرپرستی ویژه و خاص که با انتخاب «مولّی علیه» انجام می گیرد، مخصوص کسانی است که ایمان واقعی به خداوند، و اخلاص دارند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَا أَطَّلِعُ عَلَی قَلْبِ عَبْدٍ فَأَعْلَمُ مِنْهُ حُبَّ الْإِخْلَاصِ لِطَاعَتِی لِوَجْهِی وَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِی إِلَّا تَوَلَّیْتُ تَقْوِیمَهُ وَ سِیَاسَتَهُ؛ خداوند عزیز و جلیل فرموده است: بر قلب بنده ای آگاهی نیابم، پس در آن محبّت اخلاص برای طاعت خودم و پیروی رضایتم را بیابم، جز آنکه قوام و پایداری [زندگی[ او و اداره امور او را به عهده می گیرم.»

6. پاکیزگی
رسیدن به اخلاص خود مرحله ای از پاکی است. تا کسی مراحلی از پاکی و طهارت را پیدا نکند، به اخلاص راه نمی یابد؛ ولی اگر اخلاص بیشتر شد، ممکن است به مرحله مُخْلَصْ برسد؛ یعنی همان عصمت که انبیا و امامان علیهم السلام از آن برخوردارند.

علی علیه السلام فرمود: «مَنْ اَخْلَصَ النِّیَّةَ تَنَزَّهَ عَنِ الدَّنِیَّةِ؛ کسی که نیّت [خود] را خالص گرداند، از پَستیها [پاکیزه و[ منزه می شود.»

اگر کسی به مرحله پاکیزگی و مقام مُخلَص رسید، چهار منصب عالی و والا به او عنایت می شود:

الف. معاف شدن از حضور در دادگاه الهی: قرآن کریم می فرماید: «فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ*إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصینَ»؛ «به یقین همگی [در دادگاه عدل الهی[ احضار می شوند، مگر بندگان مخلص خدا.»

ب. برخورداری از الطاف الهی: آنچه از سعادت و ثواب به هر کسی عطا می شود، در مقابل عمل و کردار او به علاوه تفضلات الهی است؛ ولی بندگان مُخْلَصْ به قدری مورد اکرام و لطف بی کران الهی قرار می گیرند که از حَدّ درک عقل بیرون است. قرآن کریم می فرماید: «وَ ما تُجْزَوْنَ إِلاّ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ*إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصینَ»؛ «و جر به آنچه انجام دادید، پاداش داده نمی شوید، مگر بندگان مخلَصْ خدا [که بیش از آنچه انجام داده اند، پاداش داده می شوند].»

ج. ستایشگری و توصیف خداوند: قرآن می فرماید: «سُبْحانَ اللّهِ عَمّا یَصِفُونَ*إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصینَ»؛ «منزه است خداوند از آنچه توصیف می کنند [و در توان آنها نیست که خدا را توصیف کنند]، جز بندگان مخلَص خدا.»

د. خروج از دستبرد شیطان: در سوره حجر می خوانیم: «وَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعینَ*إِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصینَ»؛ «[شیطان گفت:] و همگی را گمراه خواهم ساخت، مگر بندگان مخلَصت را.»

در نتیجه، می توان گفت: اخلاص در اعمال ضرورتی است برای همه بندگان؛ ولی برای مبلّغان و واعظان ضرورتی مضاعف و دو چندان دارد؛ تا هم سخنان و مواعظ آنان را مؤثرتر سازد و هم خود آنان را به الگوهای مناسب و سالم در جامعه تبدیل کند.